Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 39
1930-cu illərdə onun əsərlərinin tamaşalarına yazılmış rəylərə tənqidi yanaşmış, “Hüseyn Cavid” monoqrafiyasının müəllifi Məmməd Cəfərlə polemikaya girmişdir. Cavid dramaturgiyasının Azərbaycan teatrı üçün yeniliyi nədə idi? Məqalə müəllifi bu suala belə cavab vermişdir: “Cavid dramaturgiyası səhnmiz üçün doğrudan da yeni idi. Romantik səpkidə yazılmış Cavid pyesləri klassik Azərbaycan dramaturgiyasından xeyli fərqlənirdi; burada gündəlik həyatın, məişət səhnələrinin təsvirinə bir o qədər əhə- miyyət verilmir, adi həyat və məişət təsvir edildikdə belə, məqsəd böyük xarakterlər, qızğın ehtiraslar, kəskiin konfliktlər vasitəsi ilə ümumbəşər əhəmiyyətli fəlsəfi fikirlər təbliğ etməkdir. Buna müvafiq olaraq Cavid əsərləri janr, üslub və bədii təsvir vasitələri etibarı ilə də Azərbaycan teatrı üçün bir çox cəhətdən yeni idi...” Sosialist realizm metodunun estetik və metodoloji prinsip- lərindən çıxış edən Cəfər Cəfərov Cavid romantizminin Azərbay- can sovet ədəbiyyatı və teatrının ilk illəri üçün çox əhəmiyyətli olduğunu göstərmişdir. O, sosializm şəraitində Cavid romantiz- minin yeni keyfiyyətlərlə zənginləşdiyini qeyd etmiş, milli həyat, milli məişət və onun bədii ədəbiyyatda təsviri probleminə müna- sibətini bildirmişdir. Onun rəyincə, sovet teatrının ilk dövrlərində romantizm yeni ideyaların, həyata yeni baxışların və kütləvi qəhrəmanlıq ruhunun ifadə edilməsində çox faydalı olmuşdur: “Cavid romantizmi də, yeni həyatı təsvir etmədiyi halda, yeni cəmiyyət qurmaqda olan Azərbaycan xalqı üçün gərəkli idi və bu halda Cavid əsərlərinin əksərən milli həyatdan alınmamasının da bir o qədər əhəmiyyəti yox idi, həçənd aydındır ki, biz hamımız bu barədə təəssüf hissi ilə danışır və çox zaman əsəbilik göstə- rərək Cavidi milli həyatdan az yazdığı üçün məzəmmət edirik. Halbuki bu məsələdə bir qədər dözümlü olmalı və nəzərə alınma- lıdır ki, Azərbaycan teatrının özündə, xüsusən 1905-ci il inqila- bından sonra Şərq həvəs çox artmışdı...” 1
1 Cəfər Cəfərov. Cavid və teatr, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 2 mart 1963; Cavid teatrı, Əsərləri, 2 cilddə, I cild, Bakı, 1968, səh. 229-254.. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 40
Ümumiyyətlə, iyirmi-otuzuncu illərdə dramaturqla ədəbi tən- qid və teatr arasında əlaqələr mürəkkəb, eyni zamanda, maraqlı və çoxcəhətli olmuşdur. Buna görədir ki, teatr nəzəriyyəçisi məqa- ləsində Hüseyn Cavidlə teatr arasındakı əlaqələrin və münasi- bətlərin çoxcəhətliliyini “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Knyaz” və “Səyavuş” faciələrinin tamaşalarının timsalında aydınlaşdırmış- dır. “İblis” tamaşasına rəy yazan və onu yanlış estetik prinsiplər əsasında təhlil edən M.S.Kirmanşahlının mülahizələrini tənqid etmiş, İblis surətinin orijinal yuaradıcısı, böyük istedad sahibi Abbas Mirzə Şərifzadənin sənətkarlılğını yüksək qiymətləndir- mişdir: «... “İblis”in səhnə tarixində həqiqi İblis obrazı A.M.Şəri- fzadə tərəfindən yaradılmışdı ki, bu obrazın daxili aləmi ilə zahiri görünüşü arasında bir vəhdət var idi; A.M.Şərifzadənin İblisi nə Şərq divi, nə də Qərb Mefistofeli deyildi, bədii biçim hissi ilə düşünülmüş böyük ümumiləşdirmə qüdrətinə malik obraz idi ki, milli tip olaraq bir qədər şərti olsa da, “ibllislik” demonizm key- fiyyətini tam mənası ilə ifadə edə bilirdi...» Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi nəinki Azərbaycan, müsəlman Şərqi ədəbiyyatında, bəlkə də dünya demonizm poeziyasında yeni ədəbi hadisədir. “İblis” dünya demonizm ədəbiyyatında Hüseyn Cavid dühasının qələbəsi və təntənəsidir. Bu əsər tamaşaya qoyulduqdan sonra böyük ədəbi mübahisələrə səbəb oldu. “İblis” və onun müəllifini nədə təqsirləndirmədilər? Müəllifi idealist fəlsəfəyə uymaqda, imperialist müharibəsinin mahiyyətini başa düşməməkdə, əsərdə bədii təzada geniş yer verməkdə, İblisin axı- ra qədər kim olmasının aydınlaşmamasında, Şərq İblisinə uyğun gəlməməsində, nə bilim nədə, nədə?.. Lakin Hüseyn Cavidin İblisi dünya ədəbiyyatında yaradılmış ən maraqlı, ən parlaq, ən orijinal surətlərdən biri olaraq qalır. Zaman keçdikcə o bizə daha yaxın, daha doğma olur və hər bir ədəbi nəsil həmin faciənin üzərinə dönə-dönə qayıdacaq. Cəfər Cəfərov İblisə min bir don geyindirməyə səy göstərən- lərə, onu bədii obrazdan naturalist səviyyəyə endirənlərə qarşı
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 41
çıxmış, haqlı olaraq demişdir ki, İblisin fəlsəfi yükünü yalnız Hüseyn Cavidin yaratdığı İblis daşıya bilər. “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Knyaz” və “Səyavuş” tamaşaları Cavid teatrı, ümumən milli teatrımız tarixində görkəmli yer tutur. Bu tamaşalar faciə aktyorlarının yetişməsinə, daha da püxtələş- məsinə, bütövlükdə milli səhnə mədəniyyətimizin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Azərbaycan sovet dramaturgiyası və teatrının qazandığı nailiyyətlərin böyük bir hissəsi həmin faciə- lərin tamaşalarilə bağlıdır. Bu səbəbdəndir ki, Cəfər Cəfərov həmin tamaşaların əhəmiyyəti və estetik dəyəri üzərində ayrıca dayanmış, tamaşaların ədəbi tənqidi fikrin canlanmasına təsirini göstərmişdir. Əgər “Knyaz” faciəsi müxtəlif fərdi xüsusiyyətlərə, bacarıq və istedada, duyuma malik olan aktyorların (Rza Darablı, Rza Təhmasib və Abbas Mirzə Şərifzadə - 1930-cu illərdə Knyaz rolunu bu üç aktyor oynamışdır) eyni bir bədii vəzifəni həll etməsi Azərbaycan sovet teatrı tarixində qiymətli hadisə idisə, “Səyavuş”un tamaşası isə teatrımızın inkişafında əlamətdar hadisəydi: “Nəhayət, “Səyavuş” haqqında. Bu tamaşa yalnız Cavidin deyil, ümumiyyətlə, teatrın inkişafında çox qiymətli hadisə idi. “Səyavuş” gənc Azərbaycan rejissorluğunun 1 bir
qələbəsi idi, heç bir tamaşada milli Azərbaycan rejissorluğu bu qədər istedadlı şəkildə özünü göstərə bilməmişdi...” Məqalədə bəzi mübahisəli və dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olan mülahizələr üzərində dayanmaq lazım gəlir. Öncə “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramları barəsində. Həmin mövzularda əsərlər yaratması dramaturqun yaradıcılığında “müəyyən ziddiy- yətlərin” meydana gəlməsinə səbəb olmuşdursa da, dramaturq
1 Əsəri görkəmli Azərbaycan aktyoru və rejissoru İsmayıl Hidayətzadə tamaşaya qoymuşdu. Tamaşada Cavid ikinci rejissor kimi çıxış etmişdir. Həmin tamaşa həm dramaturqun, həm də Hidayətzadənin qələbəsi idi. İsmayıl Hidayətzadə dramaturqun məsləhəti və köməyi ilə Şərq tarixini öyrənmiş, əsəri tamaşaya hazırlayarkən qədim İran və Turanın tarixini, məişətini və folklorunu öyrənmişdir. Buna görə də onların hazırladıqları tamaşa bədii cəhətdən mükəmməl alınmış və rejissorluğumuz tarixində xüsusi yer tutur. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|