Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 15
bütün mühitin təşviq və təbliğə hazırlamaq istəyən hər bir zatda sarsılmaz bir məntiq olmazsa, öz mühitinə təsir edəməz. Cavid dəxi bu nöqteyi də sezmiş və başqalarnın dililə də olsa Pey- ğəmbərin bu cəhətini nəzərə çarpdırmaq istəmiş...” Hənəfi Zeynallının bədii yaradıcılığın psixoloji məsələləri və bədii yaradıcılıqda irsiyyətin rolu haqqında bəzi mülahizələrində və konsepsiyasında İ.Tenin nəzəriyyəsi ilə səsləşən cəhətlər vardır. Bədii yaradıcılıqda irsiyyətin oynadığı rola üstünlük verməsinin nəticəsidir ki, o, “Peyğəmbər”in meydana gəlməsinin bir səbəbini irsiyyətlə bağlamış, Şeyx Sənanı isə bəzən Hüseyn Cavidlə eyniləşdirmişdir. Hənəfi Zeynallının Peyğəmbərin əsərdə öz xarakterinə və düşdüyü mühitə uyğun olaraq gah romantik, gah da realist planda verilməsi, onun ictimai qüvvələrə, yəni siniflərə münasibəti barədə mülahizələri maraqlı görünür. Tənqidçi Buddanın fəlsəfəsi ilə Məhəmmədin fəlsəfəsi (islam fəlsəfəsi) arasında səsləşən cəhətlər axtarır, hətta ərəb sufizminin, Yaxın və Orta Şərq sufiz- minin “Vedadan gəlməsi, islamda “axirət” və “merac” məsələ- sinin də oradan alınması xüsusunda mülahizələr yürüdür. Hüseyn Cavidin yaradıcılıq metodu və üslübunun öyrənilmə- sində Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünasları müəyyən işlər gör- müşlər. Lakin qarşıda öz elmi həllini gözləyən problemlər də durur. Həmin problemlərdən biri “Peyğəmbər” tarixi dramının hansı metod və üslubda yazılmasıdır. Bu haqda ilk mülahizələri Hənəfi Zeynallı irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, “Peyğəmbər”də romantizm ilə ralizm birləşir. Lakin tənqidçinin bəzi mülahizələri ilə çətin razılaşmaq olar. Məsələn, o yazır ki, “Böyük mövzu dedik ya! İştə Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışma- masındadır. Ona görədir ki, ondan gözlədiyimiz qadar meydana böyük bir əsər atamaz.” Əşxas etibarilə Hüseyn Cavidin əsərlərini Əbdülhəq Hamdin- ki ilə müqayisə edən, ancaq Cavidinkinə üstünlük verən Hənəfi Zeynallıya görə, Cavid tarixi simalar yaradarkən onları ağıllı-başlı Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 16
tədqiq etməz, “... yalnız meydanda əşxas çox görünsün deyə qələmin ucuna gələn bir idmi təsvir etdiyi əfradının içərisinə atar və sonradan bu novzadlarə - siz neçin buraya soxuldunuz – deyə bir dəfə də sormaz. Bəza birisini olduqca qüvvətli təsvir etmək istərkən dodaqlarına verdiyi sözləri son dərəcə zəif və biçimsiz bir hala qoyar və təcəlli etdirdiyi simaların nə hərəkətini, nə də sözlərini tərsəd və qantrol altına alar...” Bu sözlərin nə qədər yapma olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Zeynallı, ümumiyyətlə, Hüseyn Cavidin istedadını, sənətkar- lığını yüksək qiymətləndirmişdir. Lakin dramaturqun “zəif nöq- tə”lərindən birini və əsərlərindəki ümumi bir nöqsanı bədii fikrin “fela deyil, söz ilə göstərilməsində”, əsərlərini “fəlsəfəçiliyə sox- masında” görmüşdür. Mənə belə gəlir ki, deyilənlər dramaturqun yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyildir. Onun dram əsərlərində bədii sözlə hərəkət vəhdətdədir. O ki qaldı fəlsəfəçiliyə, şair əsərlərində süni fəlsəfəçilik yaratmır. Fəlsəfəçilik onun bədii təfəkkürü ilə, düşüncə tərzilə, bədii idrak prosesilə bağlıdır. Fəlsəfə (fəlsəfəçilik yox) Cavid əsərlərinin illiyində və qanındadır, məzmun və mahiy- yətindədir, qoyulan problemin mənalandırılmasındadır. Zeynal- lının özü demişkən, “Hamlet tipində olan Cavid” təkcə şair, dramaturq deyil, eyni zamanda şair-filosofdur. Hüseyn Cavid haqqında yazılmış məqalələrdə “romantizm” və “romantik” terminlərini işlədən ilk tənqidçilərindən biri Hənəfi Zeynallıdır. O, Cavid romantizminin xüsusiyyətləri barəsində bəzi mülahizələr söyləmiş, romantik Cavidin müasir həyata, insanlara münasibətini özünəxas şəkildə aydınlaşdırmışdır. Belə düşünmüş- dür ki, Cavid kütlədən qaçır, onun içərisinə girib dərdlərini öyrən- mir və i.a. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, iyirminci illərdə yazıl- mış məqalələrin əksəriyyətində Hüseyn Cavid buna görə tənqid edilmişdir. Lakin unutmaq olmaz ki, “uzaqlığı sevən”, “uzaqdan mövzular alan” romantik Cavid müasir həyatı, onun zəhərli neştə- rini yaxşı görürdü və duyurdu. Bəzən müasir həyatda, sovet quru- luşunda axtardığını tapa bilmirdi. Məncə, sovet dövrü Cavid ro- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 17
mantizmini şərtləndirən cəhətlərdən biri bu idi. Digər bir tərəfdən, 20-ci illərdə Cavid romantizminə, bütövlükdə isə Azərbaycan romantizminə, onun səciyyəvi xüsusiyyətlərinə, demək olar ki, əl vurulmamışdı. Bəzi yazıçı və tənqidçilərin heç romantizm və romantika haqqında anlayışları belə yox idi. Zeynallı bədii yaradıcılığın vacib nəzəri problemlərindən biri olan təfəkkürlə hissin (duyğunun) və qavrayışın vəhdəti məsə- ləsinə də toxunmuşdur. Göstərmişdir ki, bədii ərərin “qüvvəti və qiyməti ona daxil olan əşxasın miqdarında deyil”, əksinə, onların təsvirində, oxucuda hiss və həyacan (emosiya) oyatmasındadır. Maraqlıdır ki, tənqidçi bunları “Peyğəmbər”də görməmişdir. Və belə düşünmüşdür ki, əgər “Şeyx Sənan” və “İblis” ilham nəti- cəsində yazılmışdırsa, “Peyğəmbər” ilhamsız yazılmışdır; “Cavid qafasını zorlamış, ilham ilə iş görməmişdir.” «Ona görə də “Peyğəmbər” “İblis”dən qat-qat zəif alınmışdır. * Peyğəmbəri Cavidin gözündə böyütən Məhəmmədin əfal şəxsiyyəsi isə, “Peyğəmbər”i bizim gözümüzdə kiçildən Cavidin “ilhamsız və çarpaşıq yazmasıdır”.» “Peyğəmbər” mənzum dramı Hüseyn Cavidin mürəkkəb əsər- lərindən biridir. Görünür, buna görədir ki, onu duymaqda hətta əsərin ən yaxşı tədqiqtçıları bəzən çətinlik çəkmişlər. Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında “Peyğəmbər”in uzun müddət mübahisələr doğurmasının əsas səbəblərindən biri bundadır. O ki qaldı bədii yaradıcılıqda təfəkkürlə ilhamın vəhdətinə, məncə, nə bunu, nə də əsərin “ilhamsız” və “çarpaşıq” yazılmasını drama- turqa nöqsan tutmaq yersizdir... Hənəfi Zeynallı “Şeyx Sənan” xüsusunda mülahizələrinə geniş girişlə başlamışdır. 1 Öncə deməliyəm ki, məqalənin giriş hissəsində mübahisəli cəhətlər vardır. Xüsusilə Üzeyir Hacıbəyo-
* Dramaturq bəzi mənzum dramalrını öncə nəsrlə yazmış, sonra nəzmə çəkmişdir ki, “Peyğəmbər” də bu qəbildəndir. 1 “Şeyx Sənan” haqqında silsilə məqalələri dərc edilmişdir. “Maarif və mədəniyyət”, 1927, № 1-2, səh. 50-53; № 3, səh. 44-46; № 4-5, səh. 68-69. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|