Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

8 

sının biletini gəzdirirdim. Abbas Zamanov Naxçıvanın Ermə-

nistana verilməsinə qarşı ciddi etiraz etdiyinə görə partiya bileti 

çoxdan əlindən alınmışdı. Bu ayrıca bir söhbətin mövzusudur. 

İndi o da, mən də pis vəziyyətdə qalmışdıq. Turan xanım 

mənə dedi ki, o, bir redaktor kimi Mərkəzi Komitəyə çağrılmışdı. 

Orada ona nə demişdilər? Bu, mənə  məlum deyildi. Hər halda 

«sağ ol» deməmişdilər. Düzü, bir tərtibçi kimi, mən də qorxuya 

düşmüşdüm. Ancaq mənim əlimdə tutarlı bir dəlilim – kitab üçün 

yazdığım geniş tənqidi məqaləm var idi. Bərk ayaqda onu çıxarıb 

ortaya qoyacaqdım. Lakin mən bunu istəmirdim... Sonralar mən 

Abbas Zamanovla rastlaşarkən və görüşərkən bir-birimizə etira-

zımızı baxışlarımızla bildirdik... 

Mən makinada yazdırdığım qeyd və  təklifləri götürüb Turan 

xanımın yanına gəldim. Qapıdan girən kimi soruşdu: 

- Gətirmisən? 

Dedim ki, bəli. 

- Elə isə oxu. 

Mən yazdığımı oxudum. Birinci nüsxəsini onun qabağına 

qoydum. O dedi: 

- Bəs bunun tarixi, imzan hanı? 

Mən ehtiyat edə-edə kağıza imza atdım və tarix qoydum. O 

dedi: 

- Birinci nüsxəni mənə ver. Onu Mərkəzi Komitəyə özüm 

göndərəcəm. 

İkinci nüsxə məndə qaldı. Onu 18 noyabr 1982-ci il tarixində 

yazdığım gündəliyimə əlavə etdim. 

 

8 

Kitabın 30.000 tirajla 40 çap vərəqində  nəşri nəzərdə tutul-

muşdu. Ancaq sonralar onu 10 çap vərəqi azaltdılar. Buna həm 

Abbas Zamanov, həm də mən çox təəssüfləndik. (Abbas müəllim 

hirsləndi də!..) Buna görə də Əkbər Ağayevin, Yaşar Qarayevin, 

Əbülfəz  İbadoğlunun, Hüseyn İsrafilovun, Qulu Xəlilovun, 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

9 

Hüseyn  Şərifin

*

  məqalə  və xatirələri kitabda getmədi. Baloğlan 

Şəfiyevin məqaləsi nəzərdə tutulmamışdı. Onu kitaba Abbas 

müəllim daxil etdi.  

Mən ikinci dəfə çapa hazırladığım kitaba 1980-ci ildə yazdı-

ğım və 1982-ci il nəşrində getməyən məqaləni (“Hüseyn Cavid 

haqqında yazılmış  məqalələrə bir nəzər”), Məmməd Rahimin 

“Günaha batmaq istəmirəm”, Bacıxanım Axundzadənin “Xatirəsi 

ürəklərdə yaşayır”,  Əli Səbrinin “Cavid mənim ilk müəllim ol-

muşdu” xatirələrini daxil etmişəm. 

Kitaba daxil etdiyim məqalə və xatirələrdə Cavid əsərlərindən 

nümunə gətirilmiş bütün ədəbi parçalarda onun dil və üslubu təh-

rif edilmişdi. Bu, sovet dönəmində adi bir hal almışdı. Bir gün söz 

düşəndə Cavid əsərlərinin tərtibçisi Turan Cavid gileyləndi. Mən 

soruşdum: “Siz əsərləri nəşriyyatlara necə  təqdim edirsiniz?” O 

dedi: 

-  Əslinə uyğun olaraq təqdim edirəm. Ancaq nəşriyyatçılar 

mənim təqdim etdiyim nüsxələri bir kənara qoyurlar. Redaktorlar 

əsərlər üzərində istədiyi kimi ədəbi  əməliyyatlar aparırlar. Dörd 

redaktoru olan 1958-ci il nəşri lap bərbaddır. 100 illik yubileyilə 

bağlı  nəşrlər də eləcə...  Əkrəm Cəfər məni o qədər  əsəbləşdirdi 

ki!.. 

2010 

Tərtibçi 

 

                                                 

*

 Hüseyn Şərif sonralar öz xatirələrini “Azərbaycan” jurnalında (№1 1984) çap 

etdirdi. 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

10 

 

İsgəndər Orucəliyev 

Ùöñåéí Úàâèä ùàããûíäà éàçûëìûø 

ìÿãàëÿëÿðÿ áèð íÿçÿð 

 

I 

zərbaycan tənqidçiləri və 

ədəbiyyatşünasları Hüseyn 

Cavidin anadan olmasının yüz illiyinə 

əliboş gəlməmişlər. Görkəmli dramaturq 

və onun tamaşaya qoyulmiş    əsərləri 

haqqında üç yüzdən artıq məqalə və re-

senziya, dörd monoqrafiya, bir neçə dis-

sertasiya yazılmışdır. Böyük sənətkar 

haqqında yazılmış  məqalələri estetik 

əhəmiyyətinə, elmi-metodoloji prinsip-

lərinə, təhlil və tədqiq üsullarına görə iki 

qismə bölmək olar: a) Hüseyn Cavid haqqında 1920-30-cu illərdə 

yazılmış məqalələr; b) Hüseyn Cavid haqqında 1960-70-ci illərdə 

yazılmış məqalələr. 

Kitaba Azərbaycan tənqidçi və  ədəbiyyatşünaslarının bugün 

də elmi və estetik əhəmiyyətini itirməyən, Cavid irsinin və Cavid 

teatrının tədqiq və  təhlilinin aktual problemləri və  məsələləri ilə 

ilgəli olan, müasir oxucunun böyük şair və dramaturq haqqında 

təsəvvürlərini daha da genişləndirən,  ən başlıcası onun haqqında 

geniş oxucu kütləsində dolğun fikir yaradan məqalələr daxil edil-

mişdir. Məqalələr yazıldığı tarixə uyğun olaraq xronoloji ardıcıl-

lıqla düzülmüşdür. Tənqidçi və  ədəbiyyatşünasların məqalələrin-

də dramaturqun əsərlərindən gətirdikləri nümunələr onun əsərlə-

rinin son nəşrlərilə  tutuşdurulmuş və dəqiqləşdirilmişdir.

*

 

                                                 

*

 Sovet dövründə dramaturqun rus qrafikasında nəşr edilmiş bütün əsərləri dil 

və üslubca kobud təhriflərə məruz qalmışdır. 

A 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

11 

II 

Hüseyn Cavid ədəbi fəaliyyətə XX əsrin  əvvəllərində başla-

mışdır. Azərbaycan ədəbiyyatına və səhnəsinə bir-birinin ardınca 

verdiyi “Ana”, “Şeyx Sənan”, “Uçurum”, “Şeyda”, “İblis”, 

“Afət”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Knyaz”, “Səyavuş”, 

“Şəhla”, “Telli saz”, “Xəyyam” dramları, “Azər” epik-dramatik 

poeması sovet Azərbaycanın ədəbi-mədəni həyatında, teatr həya-

tında yeni hadisəyə çevrilir, şairi daha da şöhrətləndirir,  ədəbi 

tənqidin və teatr tənqidinin onun orijinal yaradıcılığına marağını 

artırır: “... 1920-1930-cu illərdə Hüseyn Cavidin Azərbaycan 

sovet  ədəbiyyatının təşəkkülü dövründə mühüm ədəbi hadisəyə 

çevrilən, Azərbaycanın yeni, azad həyatını  əks etdirən çoxplanlı 

“Azər” poeması, sovet əməkçisinin obrazlarını canlandıran, 

xalqlar dostluğu ideyalarını  tərənnüm edən, burjua cəmiyyətinin 

eyiblərini açıb göstərən şerləri dərc olunur.”

1

 

1920-30-cu illərdə Azərbaycanın görkəmli maarif və  mədə-

niyyət xadimləri, tənqidçi və  ədəbiyyatşünasları Hüseyn Cavid 

yaradıcılığına böyük maraq göstərirlər. Əlbəttə, bu, təsadüfi deyil-

di. Cavid sənətinin novatorluğu, orijinallığı  və  təkrarolunmazlığı 

ilə, onun Azərbaycan ədəbiyyatına və teatrına gətirdiyi yeniliklər, 

böyük mövzular, ideyalar və xarakterlər ilə bağlı idi. Lakin başqa 

bir acı həqiqət də var ki, Hüseyn Cavidi yersiz hücumlar da, əsas-

sız tənqidlər də,  ədəbi fanatizmə uyub onu inkar etmək meylləri 

də, böhtan atmaq halları da, böyük sənətini kiçiltmək meylləri də 

bu dövrə düşür. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri var idi. 

1920-30-cu illərdə Azərbaycan sovet ədəbi tənqidi təşəkkül 

dövrü keçirirdi. Azərbaycan tənqidçiləri və  ədəbiyyatşünasları 

dövrün özündən irəli gələn çətinliklərlə qarşılaşır, ədəbi əsərlərin 

təhlil və qiymətləndirilməsində yanlış metodoloji prinsiplərə meyl 

edirdilər. Hüseyn Cavid haqqında  ədəbi-tənqidi məqalələr məhz 

belə bir dövrdə - Azərbaycan tənqid və  ədəbiyyatşünaslığında 

                                                 

1

 Azərbaycan KP MK-nın “Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi 

haqqında” qərarından. Ədəbiyyat və incəsənət, 24 iyul 1981. 

---