Yusif Aslanov

Yusif Aslanov 
 
 
356 
H.Cavid s
ənətində böyük bir mayak yanır. Bu mayak insan-
la
rı həqiqətə, saflığa çağırır, “Çarə bul, yoxsa məhv olub gedəlim” – 
deyib göyl
ərdən ümid, imdad diləyən, ancaq həllini yerdə tapanlara 
yol göst
ərir, əxlaqı, mənəvi aləmi iblisdən təmizləmək istəyir. O, 
sübut edir ki, İblis insanın “iç” dünyasında, ictimai mühitin dəhşət 
saçan hadis
ələrində  özünə  yer  tapır.  “Onun  (İblisin–Y.Aslanov) 
bütün d
əhşəti, qorxmazlıq, dönməzlik, mübarizlik və s. kimi nəcib 
keyfiyy
ətlər insan qəlbində  özünə  möhkəm  yer  tutsa,  İblis  qalib 
g
əlməyi  bacarmaz,  onun  idrakı  qarşısında  qəhqəhə  çəkib gülə 
bilm
əz”.  
 
“İblis”  faciəsinin dərindən öyrənilməsinə  imkan yaradan 
ikinci istiqam
ət obrazların təhlili və H.Cavid dünyasında insanın 
aliliyi v
ə  peyğəmbər səviyyəsinə  yüksəlməsinin  imkanlarının 
açıqlanması ilə bağlıdır.  
Obrazlar müxt
əlif istiqamətlərdə  təhlil edildikdən sonra 
şagirdlərə faktlarla inandırmaq lazımdır ki, insan özü bir möcüzədir, 
bioloji  varlıq  kimi  onun  hərtərəfli tədqiqi ilə  200-dən çox elm 
sah
əsi məşğuldur. H.Cavidi də düşündürən bu idi ki, insan hər şeyə 
qadir olduğu halda nə üçün İblis onun qəlbinə girə bilsin, qəhqəhə 
ç
əkib, cinayət törətməyə vadar etsin. O, bizi bizə tanıdır, oxucunu 
düşündürür, nəticə  çıxarmağa  istiqamətləndirir və  ən əsası  insan-
dakı  insanilikdən  söz  açır.  İnam,  mətnlik, iradəlilik, qorxuncluq 
xarici görk
əmində deyil, daxili aləmindədir (T.Əfəndiyev).  
Mü
əllimin  üçüncü istiqamətə  –  şərin mənbəyi naqis 
ictimai mühitdir – 
probleminin şərhinə də aydınlıq gətirməsi vacib 
bilinir. “M
ənsəb və  şöhrət, pul və  şəhvət həyat  idealına,  ictimai 
m
əqsədə çevriləndə” (Ə.İsmayılov) insan varlığını unudur, qəlbində 
m
əskən salmış iblisin qurbanına çevrilib müharibələr, nahaq qanlar 
tökm
əyə məcbur olur. 
Bu xüsusiyy
ətlər  İbn  Yəminin həyat  amalı,  iblislik 
simasının baris ifadəsidir. Rənanın söylədiyi “canavar”, “qara əfi” 
sözl
əri isə  onun xarakterini müəyyənləşdirmək üçün qiymətli 
ifad
ələrdir.  İblisin  ideyalarından  bəhrələnən  İbn  Yəmin qorxunc, 
t
əhlükəli iblislərdən  biridir,  naqis  ictimai  mühitin  formalaşdırdığı 

---

Ədəbi axtarışlar və tədris 
 
 
357 
tipdir. H.Cavidin d
ə  böyüklüyü  ondadır  ki,  onun  “İblis”i  bizə 
h
əyatı, insanın zəif tərəflərini göstərib bütövlüyünün mahiyyətini, 
humanist keyfiyy
ətlərini açmağı öyrədir.  
 
“İblis”  faciəsi dil xüsusiyyətləri  baxımından  fərqlənir, 
maraq doğurur.. Onun əsərlərində fikir fikirdən doğur, söz, ifadə və 
cüml
ələrin biri digərinin yaranmasına zəmin hazırlayır, məqsəd və 
intonasiyaya gör
ə cümlə növlərinin (nəqli, sual, əmr və nida) üslubu 
imkanlarından, xitab və ara sözlərdən  geniş istifadə olunur.  
Pyesd
ə  maraq  doğuran  cəhətlərdən biri də  söz, söz 
birl
əşməsi və tərkiblərin təkrarına geniş yer verilməklə bağlıdır. Bu 
prinsip 
əsərin dəyərini  azaltmır,  əksinə  mənanı  qüvvətləndirir, 
ideyanın dəqiq ifadəsinə, səs allitrasiyası və ahəngin güclənməsinə 
z
əmin yaradır. 
  
                        
İblis 
...Sizl
ərdəki ülfət: Sonu vəhşət,  
Sizl
ərdəki şəfqət: Sonu nifrət,  
Sizl
ərdəki rəhmət: Sonu lənət!... 
H.Cavid Az
ərbaycan  dilinin  qanunlarını,  xüsusən,  ədəbi-
b
ədii  dilin  imkanlarını  bilən görkəmli bir dramaturqdur. O, eyni 
zamanda müxt
əlif hissləri, emosional əhvali-ruhiyyəni vermək üçün 
durğu işarələrindən (çox nöqtə, üç nöqtə, sual, nida), cümlələrdən, 
h
əmcins üzvlərdən, yarımçıq  sözlər, müxtəlif nitq hissələrindən, 
xüsus
ən isimdən,  felin forma və  zamanlarından  və  s. istifadə 
etm
əyi  bacaran bir sənətkar kimi şagirdlərə sevdirilməlidir.  
 
“Az
ərbaycan müəllimi” qəzeti, 22 oktyabr 2004 
 
 

---

Yusif Aslanov 
 
 
358 
 
SÖZÜNDƏN DÖNMƏYƏN TÜRK OĞLU 
 
Az
ərbaycan ədəbiyyatı, eləcə də dünya ədəbiyyatı tarixinə 
nadir söz incil
əri bəxş etmiş  Hüseyn Cavidin ideyaları orijinallığı 
il
ə  fərqlənən,  insanı  kamillik  zirvəsinə  yüksəldib özünü özünə 
tanıdan  və  formalaşdıran  böyük  bir  tərbiyə  məktəbidir. 
Özün
əməxsus üslubu, milli və  ümumbəşəri problemləri yüksək 
s
əviyyədə  həll etmək  bacarığı  onu  dramaturgiyada  olduğu  kimi, 
poeziyada  da  şöhrətləndirmişdir.  “O,  (H.Cavid  –  Y.A.) milli 
ədəbiyyatımızın inkişafında iki mərhələnin “baniyi-kar”ları sırasına 
daxildir: XX 
əsr Azərbaycan romantizminin və Azərbaycan sovet 
poeziyasının!..” (B.Vahabzadə). 
H.Cavid  poeziyası  lirik  nümunələrlə  zəngin, mövzu 
problematikası baxımından çoxşaxəli və genişdir. Onun şeirlərində 
ür
əyə  yatımlıq,  xoş  avaz,  şeiriyyət,  lirizm,  emosionallıq,  həyat 
hadis
ələrinə  düzgün və  dəqiq qiymət vermək, Vətəni sevmək, 
ictimai m
ənafeyi şəxsi həyatdan üstün tutmaq, millətin haqq səsini 
müdafi
ə  etmək, sözünü demək fikirləri birləşmiş  və  obrazlı 
ifad
əsini tapmışdır. 
H.Cavid yaradıcılığı geniş tədqiq edilsə də, onun lirikasının 
qüdr
əti, xüsusiyyətləri, formaları, ideya-bədii mahiyyəti, sənətkarlıq 
m
əsələləri tam elmi həllini tapmamışdır. Orta məktəb dərsliklərində 
d
ə  bu problemə  geniş  yer  verilməmiş,  müəllimlərin bu sahədəki 
ehtiyacları tam ödənilməmişdir. Müəllimlərə kömək məqsədi ilə bu 
yazıda H.Cavid lirikasının bəzi məqamlarını açıqlamaq, tədrisi ilə 
bağlı  tövsiyələr vermək dahi sənətkara  ehtiramımızın  ifadəsi və 
t
əsdiqidir. 
H.Cavid  yaradıcılığı  özünəməxsusluğu,  bənzərsizliyi, 
novatorluğu  ilə  seçilən lirik nümunələrlə  zəngindir. Bu poeziya 
nümun
ələrindəki dərinliyi, hikməti, Vətən və xalq üçün yanan və 
döyün
ən ürəyin ideyalarını dərindən öyrənmək insanları gözəlliyə, 
əxlaqa, ədalətə, kamilliyə  qovuşdurur,  mənən  saflaşdırır,  ən əsası 
insana özünü d
ərk edib fəaliyyət göstərməsinə, həyatı  gözəllik 

---