Yusif Aslanov
Ədəbi axtarışlar və tədris
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbi axtarışlar və tədris
- Yusif Aslanov
Ədəbi axtarışlar və tədris 119 M. – Hüquqsuz v ə kölə vəziyyətində yaşamağa məcbur edi- l ən Sevilin yaşadığı şərait haqqında müəllif fikrini /remarkanı/ kim mü əyyənləşdirə bilər? Ş. – Birinci pərdənin əvvəlində “Köhnə qayda ilə döşənmiş bir ev. Sevil t ək oturub oxuyur” fikri ilə tanış oluruq. Bu kədərli mah nının sözlərini dinlədikdə bizdə Sevilin acı taleyi barəsində il- kin t əsəvvür yaradılır. M. – Pyesd ə hadisələrin inkişaf xətti necə verilir? Ş. – Pyesdə həyata baxışları müxtəlif, əqidə və əxlaqca bir- birinin eyni olmayan sur ətlər iştirak edir. Onlar qarşı-qarşıya danı- şır, hərəkətləri, düşüncələri, bir-birinə münasibətləri ilə özləri-özlə- rini xarakteriz ə edirlər. M. – Fikriniz düzdür. Pyesd ə hadisələrin inkişaf xətti dialoq əsasında qurulub. İki şəxsin qarşı-qarşıya danışığı dialoq adlanır. Bu cür danışıq dialoji nitqdir. Əlbəttə, adi danışıqla konflikt təşkil ed ən danışığı eyniləşdirmək olmaz. Kim dialoqa aid pyesdən misal göst ərə bilər? Ş. – Dialoqa misal: Balaş: - Sevil, sən haraya gedirsən? Sevil: - Sosializm ə, fabrikə... Mən oradan gəlmişəm, oraya da gedir əm. Qadınların azadlıq yolu yalnız oradadır! və s. İkinci mərhlədə V-VI siniflərdə dramaturgiyanın janr xüsusiyy ətləri haqqında verilmiş ilkin biliklər aşağıdakı məzmunda d ərinləşdirilir: B ədii əsərlərin xüsusi növü olan dramın üç janrı vardır: ko- mediya, dram v ə faciə /tragediya/. Bu janrlar dramatik əsərlərdə hə- yat hadis ələrinin hansı məzmunda əks olunması və həmin əsəri ya- rat maqda dramaturqun qarşıya qoyduğu məqsədə uyğun olaraq mü əyyən edilir. Dram janrının ən başlıca xüsusiyyəti odur ki, burada qüvvə- l ər müsbət və mənfi olmaqla iki qrupa bölünərək bir-birinə qarşı mübariz ə aparır. Əsər boyu tamaşaçı gərgin münaqişə, ziddiyyət və dramatik h ərəkətlərin şahidi olur. Dramda hadisələr müsbət qüvvələrin, mü- Yusif Aslanov 120 t ərəqqi ideyaların qələbəsi ilə başa çatır. Tamaşaçı müsbət qəhrə- manla rın qələbəsinə sevinir və onlardan nümunə götürməyə çalışır. “Sevil” pyesi il ə əlaqədar verilən yeni nəzəri bilik – dram əsərinin konflikt, kompozisiya və süjet xətti ilə bağlıdır. Müəllim h əmin nəzəri məsələlər haqqında şagirdlərə aşağıdakı məzmunda m əlumat verə bilər: H ər bir dramatik əsərdə aid olduğu janrdan asılı olmayaraq sur ətlər arasında müəyyən mübarizə gedir ki, bu da konflikt adlanır. “Sevil” pyesind ə əsas konflikt Sevillə Balaş arasında, daha doğrusu, yeninin köhn ə üzərində qələbəsinin təntənəsi zəminində gedir. Mübariz ə edən cəbhələrin başında onlar dururlar. Lakin bu obrazların hər birinin ətrafında müəyyən surətlər qrupu dayanır. Sevilin mübariz əsinə kömək edən personajlar qrupuna Gülüş, Atakişi və Babakişi daxildir. Balaşın tərəfində olan surətləri isə Dilb ər, Məmmədəlibəy və Əbdüləlibəy təmsil edir. Bunlardan başqa dramatik əsərdə əsas konfliktdə az iştirak edən surtələr də olur ki, bunlara epizodik, yaxud da köm əkçi surətlər deyilir. “Sevil” pyesind ə belə surətləri qulluqçu Tafta, Sevilin oğlu Gündüz təmsil edir. Bütün süjetli lirik əsərlər, epik və dramatik əsərlər müəyyən quruluşa malikdir. Bu, əsərin kompozisiyası adlanır. Əgər dramatik əsərdə kompozisiya məharətlə yaradılmışdırsa, həmin əsərin səhnə tamaşası da müvəffəqiyyətli olacaqdır. Əslində dramatik əsərlərin kompozisiya v ə süjet xətti tam vəhdət təşkil edir. Onların arasındakı f ərq ondan ibarətdir ki, kompozisiya əsərin formasını, hadisələrin c ərəyan etmə imkanını ifadə edirsə, süjeti isə hadisələrin ardıcıl bir x ətt üzrə inkişafını göstərir. Buna görə də kompozisiyadan fərqli olaraq süjetin mü əyyən inkişaf mərhələləri vardır. “Süjetin inkişafı onun əsasında dayanan konfliktlə təyin olunur” /Zaxarova A.İ. Me- to dika şkolnoqo izuçeniya dramı s uçotom yeyo xudojestvennoy spesifike. Kand. diss. Kuybuşev, 1976, str. 60/. Bu mərhələlər aşağıdakılardır: Ekspozisiya – hadis ələrin başlanğıc, yaxud hazırlıq mərhə- l əsidir. Buna çox vaxt bədii müqəddimə də deyilir. “Sevil” pyesinin Ədəbi axtarışlar və tədris 121 birinci p ərdəsində Sevilin mahnı oxuması və Gülüşün səhnəyə daxil ol duğu ilk anlar gələcəkdə gərgin və kədərli hadisələrin baş ver əcəyi ilə əlaqədar tamaşaçını səfərbər edir. Zavyaska – bu hadis ələrin düyününün vurulması, əsas hadis ələrə keçid mərhələsidir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu m ərhələ rabitə, əlaqə mənasını ifadə edən rəbt sözü ilə də ifadə edilir. “Sevil” pyesind ə Gülüşün Sevilə və atası Atakişiyə dediyi aşağıdakı sözlərlə hadisələrin düyünü vurulur, gələcəkdə baş ver əcək əsas hadisələrə bir növ keçid, körpü yaradılır. Gülüş: - Yox, ata, əsr maşın əsridir, ondan qaçmaq olmaz. Bir gün m ədəniyyət zəlzələsi bu evi, bu taxçaları, bu boxçaları uçu- racaq dır, sən çılpaq çölə düşəcək, dəhşətli maşınlar içində qalacaq- san, unutma ki, maşın “metralyoz” kimi bir şeydir, ardınca olsan qulun dur, qabağında olsan ölümündür. Hələlik sağ olun! /Getmək ist əyir/. Sevil: - Dayan, dayan, s ən deyirsən ki, zəlzələ olacaq, özü d ə bu çaxçaları-boxçaları uçuracaqsan. Ay qız, bir məni başa sal, görüm, z əlzələ nə vaxt olacaq? Gülüş: - Hər halda, Sevil, sənin üçün tez, tez olacaq. Kulminasiya – əsərin düyünü vurulduqdan sonra əsas hadi- s ələr cərəyan edir. Bu mərhələ nisbətən geniş olduğu üçün ona “hə- r əkət” mərhələsi deyilir. Hadisələr enən-yüksələn xəttlə inkişaf edib g ərginləşir. Hadisələrin tam gərginləşməsi mərhələsi kulminasiya adla nır ki, bu da hadisələrin zirvəsi deməkdir. “Sevil” pyesində Se- vilin evd ən qovulması, onun huşdan getmiş halda evə gətirilməsi əsərin zirvə nöqtəsi, kulminasiyasıdır. Razvyazka – b ədii ədəbiyyatda ziddiyyətlərin açılması mər- h ələsidir. Pyesin dördüncü mərhələsində Sevilin kitab yazması haq- qında gedən söhbət, mənfi surətlərin yeni cəmiyyətdən şikayəti əsə- rin baş qəhrəmanının taleyindən xəbər verir. Finalda – hadis ələr tamamilə açılır. Bütün personajlar haq- qında tamaşaçı /oxucu/ bitkin təsəvvür alır. Əksər dram əsərlərinin bu m ərhələsində pyesin bütün iştirakçıları səhnəyə daxil olur. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|