Зиёдулла Давронов

Ilmiy bashorat ijod shakli sifatida
Oldindan ko‘rishda ob’yektiv zaruriy shart-sharoitlar kifoya
qilmaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijodkor oldindan ob’yekt rivojini
aytib berish qonuniyatlariga asoslangan nazariyani ham e’tibordan chetda
qoldirmasligi kerak. Shu sababli ham
ilmiy bashorat deganda, kelajakdagi
hodisalar, narsalar rivojini, oqibatlarini, xususiyatlarini oldindan aytib
berish imkoniyatini tushunish kerak.
Ayniqsa, ijod jarayonida ilmiy
bashorat ilmiy dalillarga ichki va tashqi shart-sharoitlarga qat’i rioya
qilingan holda amalga oshiriladi. Aks holda ilmiy bashorat quruq gap bo‘lib
qolaveradi. Chunonchi, nazariya ham ob’yektiv reallikni to‘g‘ri aks ettirgan
bo‘lishi lozim. Shundagina ilmiy bashorat ijod shakli sifatida shakllanadi.
Ijodda ilmiy bashorat ham bilishning o‘ziga xos shaklidir. Sababi, unda ham
turli manbalar, axborotlar haqida fikr yuritiladi. Ta’kidlash kerakki, ilmiy
bashorat ijod jarayonida ehtimollikni inkor etmasdan balki unga yaqin turadi.
Zero, bilish jarayoni hali rivojlanmagan holatni bilishga chorlaydi. Ilmiy
bashorat tabiat, jamiyat to‘g‘risidagi ilmiy bilimni har tomonlama tahlil qilib,
insonni bilim bilan boyitadi. Unutmaslik kerakki, ilmiy ijodda ilmiy bashorat
ma’lumdan noma’lumni ham keltirib chiqaradi. Demak, unda, ilmiy ijod
jarayonida ilmiy bashorat amalga oshiriladigan tadqiqotlarning xilma-
xilligidan kelib chiqib ish tutish kerak. Binobarin, bashorat o‘ta aniqlikni

---

111
talab qilmasa-da, shu aniqlik atrofida fikr yuritadi va ilmiy ijodga o‘z
hissasini qo‘shadi. Ilmiy bashorat evristik xarakterga ega. Shu sababli ham
ilmiy bashoratni e’tirof etadilar. Olam cheksiz bo‘lganidek, bashorat
chegarasi ham cheksizdir.
Yana shunday bashoratlar borki, masalan, fazodagi sayyoralarning
joylashuvi, holati, taassurotini o‘rganib ham fikr bildirganlar. Xoja Ali
Termiziy o‘zining “Navro‘znoma” risolasida Navro‘zni haftaning qaysi kuni
kirsa, o‘sha yili qanday voqealar sodir bo‘lishini bayon qilgan bo‘lsa,
“Solnoma” asarida esa Navro‘zning qaysi muchal yili kirsa, qanday hodisalar
ro‘y berishini bayon qilgan. Biz bu yerda “Navro‘znoma”dan Xoja Ali
Termiziyning bashoratlarini qanday yozilgan bo‘lsa, shundayligicha
keltiramiz:
“Agar