Zoologiya uzb 2017. indd

194
8.5. Sutemizuvchilar sinfi
 
Primatlar turkumi. 
58-§. 
Sutemizuvchilarning ahamiyati
Primatlar, ya’ni maymunlar – sutemizuvchilar orasida eng yuksak 
tuzilgan hay 
vonlar («primatlar» so‘zi ham «birinchilar» ma’nosini 
anglatadi). Bu turkumga  200 dan ortiq tur kiradi. Ko‘pchiligi 
qalin tropik o‘rmonlarda yashaydi. Barmoqlari uzun, ikkala oyoqla-
ridagi bosh barmog‘i boshqa barmoqlarga qarama-qarshi qo‘yilgan. 
Barmoqlarning bunday joylashishi ularga shoxlarni mahkam ushlab 
turishga hamda mayda narsalarni tutib tu 
 rishga imkon beradi. Ular-
ning barmoqlarida boshqa hayvonlardagi singari changal emas, balki 
yassi tirnoqlar bo‘ladi. Oyoqlari yurish bilan birga ozig‘ini ushlash, 
junlarini tozalash va tarash vazifasini ham bajaradi. Tanasining yuzi 
va qo‘l-oyoq kaftlarida jun bo‘lmaydi.
Maymunlarning ko‘zlari boshining oldingi tomonida joylashgan-
ligidan ular birdaniga ikki ko‘zi orqali qaraydi. Shuning uchun 
ular buyumning hajmini, ungacha bo‘lgan masofani va rangini 
boshqa hayvonlarga nisbatan juda yaxshi aniqlaydi. Ko‘zning bu 
xususiyati shoxdan shoxga sakrab hayot kechiradigan maymunlar 
uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Maymunlarning barmoqlari, 
junsiz kafti va tovoni asosiy tuyg‘u a’zosi hisoblanadi.
Bosh miyasi boshqa sutemizuvchilarnikiga nisbatan ancha yirik. 
Bosh miya katta yarimsharlarida burmalarning ko‘p bo‘lishi tufayli 
fe’l-atvori ham murakkab va xilma-xil bo‘ladi. Ular gala bo‘lib 
yashaydi. Kuchli erkagi galada boshchilik qiladi.
Tropik Amerikada yashaydigan maymunlarning burun kataklari 
keng, dumi uzun bo‘lganidan ular keng burunli maymunlar deyiladi. 
Ular dumlari bilan xuddi oyoqlari singari daraxt shoxlariga osilib tu-
rishi mumkin. O‘rgimchak maymun uzun oyoq va qo‘llari yordamida 
daraxtlarga ilakishib olganligidan unga shunday nom berilgan.
Afrikada va Janubiy Osiyoda yashaydigan tor burunli may-
munlarning burun teshigi tor bo‘lib, tog‘ay to‘siq bilan ikkiga 
ajralgan; dumi daraxtda osilib yurishda ahamiyatga ega emas. Bir 
qancha turlarining dumi kalta yoki butunlay bo‘lmaydi.
Primatlar orasida odamsimon maymunlar eng yirik va yuksak 
tu 
 
zilgan. Ularga Afrika qit’asida yashaydigan gorilla va shimpanze, 

---

195
58-§. Primatlar turkumi. Sutemizuvchilarning ahamiyati
Kalimantan va Sumatra orollarida tarqalgan orangutan kiradi (115-
rasm). Ularning dumi bo‘lmaydi; oldingi oyoqlari hamda panjasi-
ning orqa tomoniga biroz tayangan holda orqa oyoqlarida harakat 
qiladi. Bosh miyasi kuchli rivojlanganligi tufayli turq-atvori ham 
juda murakkab bo‘ladi. Ularning xotirasi kuchli bo‘lib, sodda meh-
nat qurollarini yasash va ulardan foydalanishni biladi. Shimpanze 
cho‘plar yordamida asalarilar uyasiga kiradigan teshiklarni kengay-
tiradi; daraxtdan sindirib olingan novda yordamida tor teshiklardan 
ha 
sharotlarni kovlab oladi, mayda cho‘plar yordamida tishlarini 
tozalaydi, tovush va imo-ishoralar yordamida o‘zaro mu loqot qiladi. 
Ular yuz muskullari yordamida ichki kechin 
malarini, ya’ni qo‘rquv, 
hayajon, achchig‘lanishi yoki xursand 
li 
gini ifodalay oladi. Bu jihat-
dan ular odamlarga o‘xshaydi.
Sutemizuvchilarning ahamiyati. O‘txo‘r sutemizuvchilar o‘simliklar 
va boshqa hayvonlar hayotida katta ahamiyatga ega. Ular 
ning teza-
gi go‘ngxo‘r qo‘ng‘izlar, pashshalar, chuvalchanglar, zamburug‘lar 
va bakteriyalar uchun oziq bo‘ladi. Go‘ng parchalanganida tuproq 
o‘simliklar uchun zarur oziq moddalarga boyiydi. Olmaxon, o‘rmon 
kalamushlari, dala sichqonlari, to‘ng‘izlar va boshqa sutemizuvchilar 
115-rasm. Primatlar: 
1 – yashil martishka; 2 – gibbon; 3 – oq peshana kaputsin; 4 – shimpanze; 
5 – gorilla; 6 – orangutan
1
2
3
4
5
6

---

196
8.5. Sutemizuvchilar sinfi
o‘simliklar urug‘ining tarqalishiga yordam beradi. Tuproqda yashov-
chi sutemizuvchilar (ko‘rsichqon, yumronqoziq) in qazib, tuproqni 
yumshatadi. Hasharotxo‘rlar (ko‘r shapalak, tiðratikan) zararkunanda 
va kasallik tarqatuvchi hasha 
rotlarni qiradi. Yirtqichlar kasallangan 
hayvonlar va ular o‘laksasi bilan oziqlanganidan tabiiy sanitarlar 
hisoblanadi.
Sutemizuvchilar odam hayotida ham katta ahamiyatga ega. Yov-
voyi sutemizuvchilar mo‘ynasi (ondatra, tulki) va go‘shti (sayg‘oq) 
uchun ovlanadi. Sutemizuvchilardan kalamushlar, sichqonlar, yum-
ronqoziqlar oziq-ovqat mahsulotlarini yeydi va kasallik tarqatadi. 
Yirtqich sutemizuvchilar gijjalarni yuqtiradi.
Inson uchun qimmatli bo‘lgan, noyob yoki yo‘qolib borayotgan 
sut 
emizuvchilarni saqlab qolish maqsadida maxsus qo‘riqxonalar 
tashkil etiladi; ularning ro‘yxati «Qizil kitob»ga kiritiladi. “O‘zbekis-
ton Respublikasining Qizil kitobi”ga sutemizuvchilarning 24 turi 
kiritilgan.
1. Primatlarning yuksak tuzilishi belgilari nimalardan iborat?
2. Tor burunli maymunlar qanday hayot kechiradi?
3. Keng burunli maymunlar qayerda tarqalgan?
4. Odamsimon maymunlarning qaysi belgilari odamga o‘xshaydi?
5. Sutemizuvchilar inson hayotida va tabiatda qanday ahamiyatga ega?
1. Primatlar bosh barmog‘ining boshqalariga qarama-qarshi joylashganligi:
a) junlarini tozalashga imkon beradi;
b) mayda narsalarni tutib turishga imkon beradi;
d) shoxdan shoxga sakrab o‘tishga yordam beradi.
2. Maymunlarning barmoqlari, kafti va tovoni:
a) asosiy tuyg‘u organlari hisoblanadi;
b) yurganida tayanch vazifasini bajaradi;
d) asosiy tutqich organlari hisoblanadi.
3. Maymunlar, asosan, tropik o‘rmonlarda:
a) juft bo‘lib yashaydi;
b) boshqa hayvonlar bilan birga yashaydi;
d) gala bo‘lib yashaydi.
Maymunlar va ular tarqalgan joylar nomini juftlab yozing.
a) o‘rgimchak maymun; 
 1) Sumatra, Kalimantan orollari;
b) gorilla; 
 2) tropik Amerika;
d) orangutan. 
 3) tropik Afrika.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Primatlar, tor burunli maymunlar, keng burunli maymunlar, o‘rgimchak 
maymun, orangutan, shimpanze, gorilla.

---