Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
102 
IX FƏSĠL 
 
AZƏRBAYCANDA TƏBĠĠ DAĞIDICI 
HADĠSƏLƏRLƏ FÖVQƏLADƏ HALLARIN 
"VƏHDƏTĠ" 
 
9.1. Respublikada təbii dağıdıcı hadisələr 
fövqəladə hal mənbələridir 
 
Respublika  ərazisinin  coğrafi  mövqeyi,  onun  relyefinin 
mənfi 26 metrdən başlamış 4466 metrə qədər ucalması (Bazar-
düzü dağı), iqlim müxtəlifliyi, rəngarəng landşaftı insan həyatı 
üçün əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı, təbiət fövqəladə halları 
da yaradır. Buraya təbiətin bir çox qarşılıqlı amillərinin çarpaz-
laşması  nəticəsində  yaranan  zəlzələ,  sürüşmə,  sel,  daşqın,  daş 
və ya qar uçqunları, isti-quru küləklər, tufanlar, dolu, ekstremal 
qış və yay, habelə digər təbii hadisələri sadalamaq olar. 
Dağıdıcı hadisələrin əksəriyyəti təbii proseslərin qanuna-
uyğun şəkildə yaranması, inkişafı və başa çatması ilə əlaqədar-
dır ki, insan bu prosesə müdaxilə etməklə onları sürətləndirə və 
ya ləngidə bilər, təsirini azaldar. 
Bu  məqsədlə  təbiətin  dağıdıcı  hadisələrinin  əmələgəlmə 
səbəblərini geniş miqyasda tədqiq etməyə, onlara qarşı mübari-
zə tədbirləri və elmi proqnozlar işləməyə həmişə ehtiyac var. 
Təbiətin  dağıdıcı  qüvvələrinin  proqnozunu  işləmək,  on-
ların  gücünü,  təsir  dairəsini  azaltmaq  və  ya  onlara  qarşı  tam 
mübarizə aparmaq məqsədilə bir sıra elmi problemlərin tədqi-
qinə, aidiyyatı qurumlarda çalışan müvafiq ixtisaslı alimləri bu 
işə cəlb etmək dövləti məsələdir. 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  Yer  kürəsində  baş  verən  təbii 
fəlakətlərin  40  faizi  daşqınların,  20  faizi  tropik  siklonların,  15 
faizi zəlzələnin, 15 faizi isə quraqlığın payına düşür. 
Respublika  ərazisində  olan  təbii  fəlakətlər  (zəlzələ,  sel, 
daşqın, sürüşmə, quraqlıq, dolu, dəniz abraziyası, dənizdə yük-

---

 
103 
sək dalğalanma, tufan, leysan yağışları, qaya və qar uçqunları, 
isti-quru küləklər və s.) öz əmələgəlmə səbəblərinə görə meteo-
roloji,  iqlim,  hidrometeoroloji,  geoloji-geomorfoloji,  geoloji-
tektonik, hidroloji mənşəli amillərin təsirindən əmələ gəlir. 
Respublika alimləri ərazimizdə  baş verən təbii fəlakətlə-
rin bəzilərini tədqiq etmiş, əmələgəlmə səbəblərini araşdırıb və 
onlara qarşı mübarizə tədbirləri işləmişlər. Respublikada bu is-
tiqamətdə  elmi-tədqiqat  işləri  kompleks  proqramı  əsasında 
planlaşdırılmalı və vahid elmi mərkəzdən əlaqələndirilməlidir. 
Azərbaycanda geniş inkişaf etmiş sellər yüksək və ya or-
ta  dağlıq  ərazilərdə  formalaşır  və  dar  dərələrin  yatağı  boyu 
mənsəbə doğru sürətlə hərəkət edir. Bu şəraitdə ən güclü sel bir 
dəfəyə  dörd-beş  milyon  kubmetr  daş-palçıq  gətirir.  Selin  əsas 
mənbədən  3-4  km  uzağa  apardığı  qayaların  çəkisi  isə  bəzən 
200-300 tonu ötür. 
Azərbaycanda selə qarşı mübarizə lazımi səviyyədə apa-
rılmır. Ondan qorunmaq və ya onu təhlükəsiz sahəyə istiqamət-
ləndirmək üçün tikilmiş beton, daş, daş-çırpı və çırpı sədlərdən 
istifadə  edilir  və  selə  qarşı  ucaldılan  fundamental  sədlərin  bö-
yük  əksəriyyəti  elmi  əsaslarla  tikilmir,  bir  qismi  çay  yataq-
larının daralmasına və sellərin gətirdiyi bərk materialların çökə 
biləcəyi sahələrin bir neçə dəfə azalmasına səbəb olur. 
Bu  məqsədlə  orta  və  yüksək  dağ  yamaclarında  meşə  və 
kolluqlar  salmaq,  ot  örtüyü  yaratmaq  daha  məqsədəyönlü  və 
uzun ömürlüdür, ekoloji baxımdan daha əlverişlidir. Respubli-
kamızda gücü 9 bala çatan zəlzələlər tarixdə bir neçə dəfə Şa-
maxı, Gəncə, Təbriz kimi şəhərləri və yüzlərlə kəndi viran qoy-
muşdur. Cavan tektonik quruluşa malik olan Azərbaycan ərazi-
sində  tektonik  hərəkətlər  mütəmadi  baş  verir.  Bu  səbəbdən  də 
Azərbaycanın  bütün  ərazisində  ən  yuxarı  doqquz  bal  gücündə 
(on  iki  ballıq  şkala  ilə)  vaxtaşırı  zəlzələlər  olur.  Bunu  nəzərə 
alaraq layihə-konstruktor və  tikinti təşkilatları  ilk növbədə  ya-
şayış  evlərinin,  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  binalarına  yüksək 

---

 
104 
seysmik şəraitə tab gətirəcək səviyyədə tikilməsini təmin etmə-
lidirlər. 
Respublikamızda sürüşmələr geniş yayılmışdır. Sürüşmə-
lərin yaranması kövrək litoloji tərkibli süxurlar, sürüşmə kütlə-
sinin  fundamentində  süxur  sularının  olması,  bol  atmosfer 
yağıntıları,  yüksək seysmiklik, tektonik  mənşəli pozuntular və 
bir çox başqa amillərlə əlaqədardır. 
Azərbaycanda 1953-cü ildən başlayaraq sürüşmələrin ya-
randığı ərazilər elmi əsaslarla araşdırılaraq onların genetik təs-
nifatı  işlənmişdir.  Respublikamızda  sürüşməyə  məruz  qalan 
ərazilər,  orada  baş  verən  qravitasiya-denudasiya  proseslərinin 
intensivliyinə görə üç bölgə kimi səciyyələndirilmişdir. 
-  fəal  hərəkətdə  olan  sürüşmələr  bölgəsi  (Azərbaycan 
Respublikasının Böyük Qafqazın ərazisinə daxil olan hissəsi); 
-  orta  dərəcəli  fəallıqla  hərəkətdə  olan  sürüşmələr  bölgəsi 
(Qusar maili düzənliyi Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacları, Həkə-
ri və Tərtər çaylarının hövzəsi, Naxçıvan və Lənkəran əraziləri); 
- zəif fəaliyyətdə olan sürüşmələr bölgəsi (Qobustanın al-
çaq dağlıq ərazisi, Qarabağın orta, qismən alçaq dağlıq hissəsi). 
Azərbaycanda sürüşmələrin geniş yayılmasını və çox fəal 
olmasını nəzərə alaraq, onları daha dərindən tədqiq etmək üçün 
stasionar  və  yarımstasionar  məntəqələr  təşkil  edilməsi  hazırda 
da aktualdır.  
Ekoloji  gərginlik  dərəcəsinə  görə  Azərbaycan  Respubli-
kası  ərazisinin  ekoloji-coğrafı  bölgələrə  ayırmaq  olar.  Burada 
başlıca  məqsəd  insan  amili,  onun  şəxsi  mənafeyi,  sağlamlığı, 
tikib  yaratdığı  təsərrüfatı,  ümumiyyətlə  maddi  və  mənəvi  var-
lığın təhlükəsizliyini təmin etməkdir. 
Ayrılan hər bir ekoloji-coğrafi bölgələr istər təbii, istərsə 
də  antoropogen  amillərə  əsaslanmalıdır.  Buraya  bölgənin  yer-
ləşdiyi  ərazidə  hökm  sürən  əsas  landşaft  növü,  ərazinin 
seysmiklik  dərəcəsi  (balla),  sürüşmə  və  sellilik  dərəcəsi,  əsas 
iqlim  göstəriciləri,  illik  selin  minimal  həddi,  havanın,  suyun, 

---