Зящмят шащвердийев

48
сельского хозяйства. Тифлис,
1889, №78, с.409.
28.
Сборник сведений о Кавказе.
т.II, с.186.
29.
Даща ятрафлы бах: Шахвердиев
З.А. Аграрные отношение и по-
ложение крестьян Азербайджа-
на в 70-90-е гг. XIX в., с.65
30.
Надиров А.А., Нурийев Я.Х., Му-
радов Ш.М. Нахчыван игтиса-
диййаты ХХ ясрдя, с.17.
31.
Ялийев Ф., Ялийев М. Нахчыван
ханлыьы, с.34.
32.
Статичтическое описание Нахи-
чеванской провинции, с.86-191.
33.
там же
, с.97.
34.
Эцлмалыйев М. ХВЫЫЫ ясрин сон
рцбц-ХЫХ ясрин биринъи йарысында
Азярбайъан кяндинин сосиал-
игтисади структуру, с.101-102.
35.
йеня орада, с.102-103.
36.
Петрович П. Хлопководства в
Закавказье. Тифлис, 1912, с.19.
37.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношение и положение крестьян
Азербайджана в 70-90-е гг. XIX
в., с.70
38.
Садыгов С.Щ. Бярпа дюврцндя
Нахчыван МССР-ин кянд тясяр-
рцфаты // Азярб. ССР ЕА Тарих
Институтунун Ясярляри. ХВЫ ъ.
Бакы, 1963, с.6.
39.
Свод материалов для изучения
экономического быта государ-
ственных крестьян, т.II. Тифлис,
1887, с.103-106; Аграрная поли-
тика царизма и крестьянское
движение в Армении в начале
ХХ в. Сб. Ереван, 1951.
40.
Кавказский календарь на 1895
г.V отд., с.80.
41.
Свод материалов для изучения
экономического быта государ-
ственных крестьян, т.II. с.305-
390.
42.
Материалы для изучения эконо-
мического быта государствен-
ных крестьян, т.I., с.539.
43.
Свод материалов для изучения
экономического быта государ-
ственных крестьян, т.III., с.129-
130.
44.
Антелава И.Г. Реформа позе-
мельного устройства государст-
венных крестьян Закавказья в
конце XIX в. (Документы и ма-
териалы). Сухуми, 1952, с.266-
269.
45.
Даща ятрафлы бах: Гасанов И.М.
Частновладельческие крестьяне
в Азербайджане в первой поло-
вине XIX века. Баку, 1957,
с.181-212.
46.
Колониальная политика царизма
в Азербайджане в 20-60-х гг.
XIX в. ч.II. М.-Л., 1936, с.105.
47.
Рштуни В. Крестьянская ре-
форма в Армении в 1870 г. Ере-
ван, 1947, с.105.
48.
там же
 с.223.
49.
1870-ъи ил 14 май ислащаты щаг-
гында хейли ядябиййат вардыр:
Алескеров Я. Землевладение и
землепользование во владельче-
ской деревне Азербайджана в
пореформенный период. АКД.
Баку, 1982; Агаян Ц.П. Кресть-
янская реформа в Азербайджане
в 1870 г. Баку, 1956.

---

49
                                                                 
50.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношение и положение крестьян
Азербайджане в 70-90-е гг. XIX
в., с.110-111.
51.
там же
, с.111-112.
52.
Обзор Эриванской губернии за
1886 г., с.26.
53.
Абдуллайев М. Ханлыглар вя рус
мцстямлякячилий дюврцндя Шимали
Азярбайъанда аграр мцнасибят-
ляр (ХЫХ ясрин 40-ъы илляриня гя-
дяр). Бакы, 2005, с.101.
54.
йеня орада
, 2005, с.102.
55.
Шахвердиев З.А. Аграрные от-
ношение и положение крестьян
Азербайджане в 70-90-е гг. XIX
в., с.116.
56.
Щясянов Л. Ислащатдан сонракы
дюврдя Азярбайъанда торпаг
иъаря мцнасибятляри. Бакы, 1985,
с.5.
57.
Сборник статистических данных
о землевладении и способах хо-
зяйства в пяти губерниях Закав-
казской края. Тифлис, 1899,
с.31.
58.
Авалиани С.А. Крестьянский
вопрос в Закавказье. т.4. Тиф-
лис, 1920, с.8.
59.
Свод материалов для изучения
экономического быта государ-
ственных крестьян, т.I. с.56-57.
60.
Талыбзадя И. ХЫХ яср вя ХХ ясрин
яввялляриндя Азярбайъанда су-
варма вя судан истифадя. Бакы,
1980, с.3.
61.
Свод материалов для изучения
экономического быта государ-
ственных крестьян, т.I., с.145.
62.
Нахчыван Дювлят Архиви, ф.24,
с.1, иш 793, в.24; иш 886, в.3-4; с.2,
иш 1693, в.1-13, иш 1674, в.1.
63.
Талыбзадя И. Эюст.ясяри, с.100.
64.
Нахчыван Дювлят Архиви, ф.24,
с.2, иш 1693, с.8-11.

---

50
2.2. Sənətkarlıq və sənayenin inkişafına dair
XIX-XX  əsrin  əvvəllərində  bütün  Azərbaycanda  olduğu  kimi  Naxçıvan bölgəsində də əhalinin əsas
məşğuliyyət sahələrindən biri sənətkarlıq idi. Lakin xanlıq dövründə sənətkarlığın iqtisadiyyatda yerinə dair
baxışlarda müəyyən fərq vardır. Naxçıvan xanlığına dair tədqiqatın müəllifləri yazırdı: «… kənd təsərrüfatı ilə
müqayisədə sənətkarlıq və ticarət xanlığın təsərrüfat həyatında cüzi yer tuturdu. Təsadüfi deyildir ki,
Naxçıvan xanlığında əhalinin məşğuliyyəti çox zaman bilavasitə  əkinçiliklə bağlı idi. Belə vəziyyət əksər
hallarda natural təsərüffatın çiçəklənməsi üçün şərait yaradırdı».
1
 XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin birinci
qərinəsində Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyasına dair tədqiqatın müəllifi S.Budaqova da sənətkarlığın tarixi
coğrafiyasından bəhs edərkən yuxarıda qeyd edilən fikrə şərik çıxır: «Öyrəndiymiz dövrdə Naxçıvan diyarının
əsas şəhərləri olan istər Naxçıvan, istərsə də Ordubadda sənətkarlıq o qədər də yüksək səviyyədə
olmamışdır».
  2
Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlığa dair monoqrafiyanın müəllifi C.Mustafayev isə
belə bir fikir söyləyir: «Mövcud materialların təhlili belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Naxçıvanın iqtisadi
həyatında sənətkarlıq istehsalı həlledici rola malik idi (hər üç halda kursiv mənimdir. – Z.Ş.)».
3
 Göründüyü
kimi eyni problemə dair bir-birinə zidd olan mülahizələr bildirilir. Fikrimizcə hər iki halda ifrata varılmışdır.
Naxçıvan xanlığında kənd təsərrüfatı ilə sənətkarlığın inkişafı bir vəhdət təşkil edirdi.
İstər xanlıq dövründə, istərsə də Rusiya tərkibində Naxçıvan bölgəsində əsas sənətkarlıq mərkəzləri Naxçıvan
və Ordubad şəhərləri idi. Bu şəhərlərdə Rusiya işğalı ərəfəsi və işğaldan sonrakı ilk dövrdə sənətkarlığın vəziyyəti
İ.Şopenin məlum əsərində və 1831-ci ilə dair kameral təsvir materiallarında əks olunmuşdur. İ.Şopenin məlumatına
görə Naxçıvanda ticarət və sənətkarlıqla məşğul olanlar 715 nəfər idi. Onlardan 400 nəfərdən çoxu bilavasitə
sənətkarlıqla məşğul olurdu.
4
 1831-ci il kameral təsvirində Naxçıvan şəhərində olan sənətkarların sənət sahələri üzrə
siyahısı da verilir. Buradan aydın olur ki, Naxçıvanda 50-dək sənət sahəsi var idi. Onların içərisində toxucular (126
nəfər), başmaqçılar (56 nəfər), xarratlar (38 nəfər), papaqçılar (35 nəfər) və b. üstünlük təşkil edirdi.
5
Ordubad şəhərində də eyni sənətkarlıq sahələri üstünlük təşkil edirdi. Burada toxucular (177 nəfər), həllaclar
(29 nəfər), boyaqçılar (19 nəfər) və b. sayca daha çox idi.
6
Sənətkarlar evlərdə işləməklə bərabər emalatxanalarda da birləşirdi. Sənətkarlıq emalatxanaları, əsasən
karvansara və bazarlarda yerləşirdi. Naxçıvan şəhərindəki 279 sənətkar emalatxanasından 31-i karvansaralarda, 248-i
isə bazarda yerləşmişdi. Emalatxanalardan üçü boyaqçılara, ikisi dabbaqlara, qırxı isə pambıq parça toxuyanlara və
xalçaçılara aid idi.
7
 Naxçıvan şəhərində sənətkarlıq emalatxanalarının məhəllələr üzrə yerləşməsi vəziyyətinə də
diqəti cəlb edən C.Mustafayev maraqlı nəticəyə gəlir. O yazır: «Sənətkarların ayrı-ayrı məhəllələr üzrə bölgüsü də
müəyyən maraq doğurur. Bu bölgüdən aydın olur ki, sənətkarların böyük əksəriyyəti Naxçıvanın köklü sakinləri
olub, əsasən onun qədim məhəllələrində məskunlaşmışdılar. Məsələn, Naxçıvan sənətkarlarının 97 nəfəri Əlixan
məhəlləsində, 91 nəfəri Şahab məhəlləsində, 56 nəfəri isə Sarbanlar məhəlləsində yaşayırdılar».
8
 Ordubadda fəaliyyət
göstərən on iki dabbaqxana isə Ordubadçay üzərində, həm də şəhərin mərkəzində tikilmişdi. Dabbaqxanalar istehsal
xüsusiyyətlərinə görə çayı çirkləndirirdi. Bu faktı qeyd edən İ.Şopen şəhər bağlarına axan suyun keyfiyyətinin aşağı
olduğunu və içməyə yararsız hala düşdüyünü bildirir.
9
Naxçıvan xanlağına dair tədqiqatın müəlliflərinin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi «sənətkarlığı təkcə şəhərə aid
etmək düzgün olmazdı. Çünki kənd yerlərində əhalinin tələbatını kənd sənətkarları, xüsusilə dəmirçilər, dulusçular və
s. təmin edirdilər. Kənd yerlərində sənətkarlığın və kustar sənayenin inkişafında aztorpaqlı kəndlilərin rolu daha
böyük idi. Çünki son dərəcə az olan məhsulu yığdıqdan sonra bekar qalan kədlilər istər-istəməz sənətkarlıq və
kustarçılıqla məşğul olurdular».
10
Naxçıvanda xanlıq dövrünün sonlarında sənətkarlığın vəziyyətini müəyyən etmək üçün sənətkarlığın şəhər və
kəndlər üzrə yerləşməsinə dair məlumatlarla birgə ayrı-ayrı sənət sahələrinin səciyyəsinə də diqqət yetirmək zəruridir.
Naxçıvan xanlığında əsas sənətkarlıq sahələrindən biri toxuculuq idi. Naxçıvanda pambıq, yun və barama istehsalı
burada müvafiq parça toxuculuğuna şərait yaradırdı. Faktlardan aydın olur ki, pambıq-parça toxuculuğu daha geniş
yayılmışdır. İ.Şopenin yazdığına görə burada sənətkarların əksəriyyətini toxucular təşkil edirdilər. Hər bir ailənin öz
dəzgahı vardı ki, bu dəzgahlarda da qadınlar iplərdən bez toxuyur və pambıq parça hazırlayırdılar.
11
 Buradan aydın
olur ki, Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi Naxçıvan xanlığında da toxucular emalatxanalardan çox
evlərdə çalışırdılar.
Toxuculuq onunla sıx bağlı olan boyaqçılığın da inkişafına şərait yaradırdı. Rusiya işğalı ərəfəsində Naxçıvan
şəhərində dörd boyaqxana (3-ü Naxçıvan, 1-i Ordubadda) var idi.
12
 C.Mustafayev yazır ki, «digər xanlıqlarda olduğu
kimi Naxçıvan xanlığında da boyaqçılıqla bağlı olan vergi maddəsi icarəyə verilirdi. Xanlığın Rusiya tərəfindən
işğalından 5 il əvvəl, daha doğrusu 1823-cü ildə boyaqçılıq maddəsi ancaq Naxçıvan mahalında 1480 manata icarəyə
verilmişdi. Xanlıqda «heç kim icarədara müəyyən olunmuş vergini ödəmədən hər hansı məhsulu boyamaq

---