1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar
Azərbaycan və Türkiyə ortaq tarix doktrinası
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
136 Azərbaycan və Türkiyə ortaq tarix doktrinası: erməni iddialarına qarşı yeni platformanın yaradılması yaşanan bəzi problemlər əlaqələri zədələyəcək amillər kimi deyil, daha da gücləndirəcək amillər olaraq qiymətləndirilməli və ortaq həll yolları tapılmalıdır. Üzv ölkələr arasındakı problemlərə, bölgə və bölgə xaricindəki dövlətlərin bu tipli birliyin yaranmasını istəməməsinə baxmayaraq, Türkdilli Ölkələrin Dövlət Başçılarının Sammitinin davamlı olması böyük bir müvəffəqiyyət kimi qiymətləndirilməlidir. Mühüm olan türk respublikalarının bu mövzuda siyasi iradəyə sahib olması və zamanla daha da təşkilatlanan birliyin türk dünyası, regional və beynəlxalq problemlərin həllində iştirakına inanmalarıdır. Türk dünyasının birlik və bərabərlik içində olması onların təbii haqqıdır və dünyada son zamanlarda inkişaf edən geosiyasi dəyişikliklər bunu zəruri edir. Əhəmiyyətli olan bu siyasi iradə və potensialı gerçəyə çevirməkdir. Azərbaycan və Türkiyənin həm Türkdilli Ölkələrin Dövlət Başçılarının Sammiti çərçivəsində, həm də ikitərəfli müqavilələr formasında siyasi, iqtisadi, hərbi, mədəni, təhsil və elm sahələri üzrə əlaqələri inkişaf etdirmək imkanları var. Lakin bu imkanlardan faydalanmaq üçün yaxın, orta və uzun müddətli strategiya planı hazırlanmalıdır. Azərbaycan və Türkiyə arasında mütəxəssis kadrların hazırlanması, təhsil, elmi akademiyalar arasında əməkdaşlığın qurulması, idman, mədəniyyət və digər sahələrdə ortaq fəaliyyət sahələrinin təməlini aşağıdakı protokollar və müqavilələr təşkil edir: - “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında mütəxəssis kadrların hazırlanması haqqında” Protokol (2 noyabr 1992-ci il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında təlim, təhsil, texniki və elmi əməkdaşlıq haqqında” Müqavilə (3 may 1992-ci il); - “Azərbaycan Respublikasının Elmlər Akademiyası ilə Türkiyə Elmi və Texnoloji Araşdırma Qurumu (TUBİTAK) arasında elmi və texniki əməkdaşlıq haqqında” Müqavilə (2 noyabr 1992-ci il); - “Azərbaycan Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Komitəsi ilə Türkiyə Respublikası Radio və Televiziya Qurumu arasında əməkdaşlıq haqqında” Protokol (2 noyabr 1992-ci il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında idman sahəsində əməkdaşlıq haqqında” Protokol (9 fevral 1994-cü il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında mədəniyyət və incəsənət sahələrində əməkdaşlıq haqqında” Protokol (9 fevral 1994- cü il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında təhsil və 137 Azərbaycan və Türkiyə ortaq tarix doktrinası: erməni iddialarına qarşı yeni platformanın yaradılması elm sahələrində əməkdaşlıq haqqında” Protokol (9 fevral 1994-cü il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında elm, texnika, sosial, mədəniyyət və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq haqqında” Müqavilə (30 may 1994-cü il); - “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında Televiziya Yayımları haqqında” Müqavilə (8 dekabr 1995-ci il); - “Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi ilə Türkiyə Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi arasında mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq haqqında” Protokol (13 aprel 2004-cü il). 2 Ɔ Erməni iddialarına qarşı yeni platformanın yaradılması Erməni probleminin ortaya çıxması, üsyanlar, Nemesis intiqam təşkilatı və ASALA Erməni probleminin ortaya çıxması 93 döyüşü ilə yaddaşlarda qalan 1877-1878-ci illərdəki Osmanlı-Rus müharibəsinə son qoyan Yeşilköy (31 mart 1878-ci il) müqaviləsinə əsaslanır. Osmanlı dövləti bu müharibə ilə təkcə ərazi itirməyib, eyni zamanda daxili işlərinə müdaxilə edilməsinə icazə verəcək qədər zəifləyib. Osmanlı dövləti və Rusiya arasında 31 mart 1878-ci ildə aparılan sülh danışıqlarında ermənilər müzakirə mövzusu olmayıb. Lakin razılaşma mətni hazırlandığı zaman ruslar ermənilərlə əlaqəli bir maddənin qəbul edilməsinə nail ola biliblər. Belə ki, Yeşilköy müqaviləsinin 16-cı maddəsinə əsasən, Osmanlı dövləti ermənilərin can və mal təhlükəsizliyini qorumağı öhdəsinə götürüb. Yeşilköy müqaviləsinin şərtləri İngiltərənin mənfəətlərinə zidd olduğu üçün Osmanlı rəhbərliyi ilə görüşərək Rusiyaya qarşı onu müdafiə edəcəyini bildirib və yeni sülh konfransının təşkilini təklif edib. Uzun müzakirələrdən sonra konfransın Berlində keçirilməsi qərarlaşdırılıb. Berlin konfransında erməni məsələsi 61-ci maddədə qeyd olunub. Beləliklə, erməni problemi ilk dəfə beynəlxalq sənəddə yer alır və indiki dövrə qədər gəlib çatan bir mərhələ başlanır. Ermənilərin ilk dəfə 1890-cı ildə Ərzurumda qiyam etmələri və daha sonra çıxardıqları üsyanlar Osmanlını çox çətin bir vəziyyətə gətirib çıxarır, I Dünya müharibəsinin başlaması isə hadisələrin istiqamətini tamamilə dəyişdirib. Müharibənin başlaması daşnakları seçim qarşısında qoyur: ya Osmanlıya bağlı qalaraq hökumətin yanında olacaq, ya da Rusiya ilə 2 Bu haqda geniş məlumat üçün baxın: http://www.mfa.gov.az/index.php?option=com_content&task=vi ew&id=348&Itemid=68, (24 oktyabr 2011-ci il) 138 Azərbaycan və Türkiyə ortaq tarix doktrinası: erməni iddialarına qarşı yeni platformanın yaradılması əməkdaşlıq edərək hədəflədikləri müstəqilliyi əldə etmək üçün Osmanlıya qarşı müharibə edəcəklər. Daşnaklar 1914-cü ilin iyul ayında keçirdikləri qurultayda rusların yanında olmayacaqları haqqında qərar qəbul ediblər, ancaq hələ Osmanlı dövləti I Dünya müharibəsinə girmədən partiyanın şərq bürosu “Qərbi Ermənistan”da ermənilərin “yox edilmə təhlükəsi” ilə qarşı- qarşıya qaldığını iddia edərək ikinci yolu seçib ruslarla birlikdə Osmanlıya qarşı döyüşmək məqsədilə silahlı birliklər yaradıblar. 3 Müharibə başladığı zaman Zeytunda yaşayan ermənilər hökumətə itaət etməyib və vergi ödəməyiblər. Ermənilər bölgələrini mühafizə etmək üçün komandir və zabitləri özlərindən olması şərtilə “Zeytun Fədai alayı” adlı bir milis təşkilatı yaratmaq barədə hökumətdən icazə istəyiblər, ancaq müsbət cavab almadıqda, 30 avqust 1914-cü ildə silahlı üsyana başlayıblar. 4 Zeytun üsyanından sonra Kayseri, Bitlis, Ərzurum, Mamuratil Əziz, Diyarbəkir, Sivas, Trabzon, Ankara, Adana və Hələb erməniləri də üsyan ediblər. Erməni silahlı birliklərinin Şərq cəbhəsində rus ordusu ilə əməkdaşlıq edərək, yerli xalqa qarşı qırğınlar, terror hadisələri törətmələri, ölkə daxilində üsyan çıxarmaları daxili və xarici təhlükəsizliyə mənfi təsir göstərib. Belə bir çıxılmaz vəziyyət qarşısında qalan Osmanlı hökuməti 24 aprel 1915-ci ildə ermənilərin daha çox gücə sahib olduğu 14 qubernatorluq və 10 əyalətə erməni komitə və dərnəklərinin bağlanması və liderlərinin həbs olunması haqqında əmr göndərib. 5 Bu əmrdən sonra komitə üzvlərindən 2345 erməni həbs olunub. Ancaq ermənilərin dövlətə qarşı hərəkətlərinin qarşısını almaq mümkün olmadıqda hökumət 27 may 1915-ci ildə “Təhcir (Köçürülmə) qanunu” adlandırılan “Hökumətə qarşı fəaliyyətdə olanlar üçün görüləcək lazımi tədbirlər haqqında qanun (Vakt-ı Seferde İcraat-ı Hükümete karşı gelenler için cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakkında kanun-ı muvakkat)” adlı dörd maddəlik müvəqqəti köçürülmə haqqında qanun qəbul edib. Bu qanuna uyğun olaraq, Şərq cəbhəsində olan ermənilərin ruslarla əməkdaşlığının qarşısının alınması və dinc əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə ermənilər müvəqqəti olaraq başqa bölgələrə köçürülüblər. Tərəflər arasında müharibə davam edərkən, 1919-cu ildə Daşnaksütyun Partiyasının iclasında ermənilərə qarşı “soyqırımı” icra etmiş türk dövlət adamlarının cəzalandırılması üçün “Nemesis” adlı xüsusi bir qrup 3 Ованнес Качазнуни, Дашнакцутюн больше нечего делать!, Баку, Эль, 1990, стр.10. 4 Hüsamettin Yıldırım, Kafkaslarda Türk-Rus-Ermeni Münasebetleri (1914-1918), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1990, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 68. 5 Yavuz Ercan, “Ermeniler ve Ermeni sorunu”, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, Yeni Türkiye yayınları, ss.75-104. Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|