A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DÜNƏNSİZ YAŞAMAĞIN FACİƏSİ
17 buraxır… "Biçarə şair küçəyə çıxdı… Susuzluqdan dodaqları cadar- cadar olmuşdu. Su istədi, amma nəsrlə istədiyindən ona su verən olmadı. Özünə çəkmə almaq istəyirdi, yeyib qarnını doyurmaq, bir yer tapıb dincəlmək istəyirdi. Amma elə nəsrlə danışırdı. Tərsliyindən yox. Bacarmadığından. O, şer yazmağı bacarırdı, amma şerlə danışmağı bacarmırdı. Şairə ya heç cavab vermirdilər, ya da şerlə cavab verirdilər. Şair gün ərzində o qədər qafiyə eşitdi ki, gedib özünü qayadan atdı." Məmləkətində hər şeyi qadağan edib qurtarandan sonra padşah axırda ölkə vətəndaşlarına ölməyi də qadağan edir! Yazıçı qadağanlar ölkəsinin bu ironik hiperbolasını yaratmaqla, əslində totalitar mənəviyyata, diktatura psixologiyasına meydan oxuyur, ictimai-siyasi azadlığın mənəviyyat dayaqlarına diqqət yönəldirdi. Anar kənardan gətirilən, yad nəzəriyyələrdən diktə edilən qondarma azadlıq ülgülərinin deyil, milli mənəviyyatın doğurduğu, Azərbaycan insanının içindən baş alıb gələn azadlıq duyğularının fərdin və cəmiyyətin həyatında dönüş yarada biləcəyinə inam və güvənc verən bir sənətkar kimi Yeni Çağın yönəldici istiqamətlərini düzgün sezmiş və seçib göstərə bilmişdir. Yazıçının nəsr yaradıcılığı bu təkamül prosesini izləyib əks etdirən çox güclü və dəyərli sənət örnəklərindəndir.
İndi aydın hiss edirik ki, bütövlükdə çağdaş mədəniyyətimizi düşündürən əsas mətləblərdən, sorunlardan biri - kökündən uzaqlaşdıqca özündən uzaqlaşan, özünəyadlaşan insanın yenidən öz təbii ilkinliyinə, əzəli saf varlığına qayıtması olmuşdur. Bu problemi müxtəlif dünyaduyumuna malik olan sənətkarlar özünəməxsus şəkildə - yəni ya mənəviyyatın təbii-instinktiv durulaşması, ya ört- basdır edilməsi mümkün olmayan əzəli sentimental - romantik duyğuların insana verdiyi daimi narahatlıq, əbədi həyəcan, təşviş, nəyinsə yerində olmamasının, nəyinsə dolaşıq-çalpaşıq düşdüyünün dumanlı, yaxud aydın duyuluşu, ya coşğun temperamentin bütün yabançı, yad, qondarma-qurama görünən şeylərə qəfil nifrəti, qəlbin hansı bir guşəsindəsə işaran ilkinlik duyğularının birdən kükrəyib üzə çıxması, nəhayət, qəti inkar və doğmalıqdan hədsiz vəcdəgəlmə şəklində özünü göstərən xarakter-ruh dəyişmələri ilə açıqlayırlar. downloaded from KitabYurdu.org 18 Bitkin - tutarlı əsərlərdə isə bütün təbii hisslərin, əgər belə demək mümkünsə, "kortəbii" özünütəsdiqinə ağılın, rasional məntiqin sübutları da hay verəndə insanın əxlaqi intibahı, özünəqayıdışı qanunauyğun-zəruri mənəviyyat hadisəsi kimi insanı daha dərindən düşündürür. Anarın "Macal" povesti (1977) belə əsərlərdəndir. Özünəqayıdışın mürəkkəb psixoloji şərait və münasibətlər zəminində təsvirini verən bu povestdə Anarın yazıçı sənətkarlığının ən etgili xassələri qabarıq görünür... Gəlin söhbətə həmin əsərin elə bir surətindən başlayaq ki, oradakı, demək olar, bütün hadisələr, münasibətlər məhz onun düşüncələrindən süzülüb keçirilərək təqdim olunur. Bu ‘uaddır. Bu ‘uad o ‘uaddır ki, gecənin tən yarısı məmləkətimizin böyük paytaxtının reklamları sönmüş küçələrini "hadılayaraq" Şövqü Şəfizadəgildən gəlir. O Şövqü Şəfizadə və o Bilqeyis xanımgildən ki... Yox!.. Bunlar çox böyük adamlardır... Onların qızını almış, onların qohumu olmuş ‘uad bu xoşbəxtliyin baş verməsinə, artıq həyata keçmiş bu həqiqətə inana bilmir. Hey çalışır ki, bu səadətin şirinliyinə acı qatan qara-qura fikirləri başından qovsun. Bu zaman ürəyinə əvvəlcədən daman hadisə də baş verir; lakin o qarşılaşdığı cinayət hadisəsini görməməzliyə vurur, ölümü də, Əzrayılı da "aldadır..." Və bundan sonra ta ömrünün yetkin çağlarınacan - 40 yaşınacan qara-qura fikirləri başından qova-qova, gördüklərini, duyduqlarını görməməzliyə, bilməməzliyə vura-vura yaşayır... ‘uad öz real yaşayış tərzinə, həyat, iş haqqındakı öz konsepsiyasına nə qədər haqq qazandırmağa çalışsa da, qəlbinə, şüuruna hopmuş əbədi, heç cür qarşısı alınmayan narahatlıqdan yaxa qurtara bilmir. Ancaq onun, ömrünün keçmişinə boylanmağa, etdiyi işləri necə etdiyini götür-qoy eləməyə macalı yoxdur! Bax, burada bizim qarşımızda Yeni Çağın tipik bir insanı canlanmış olur. Özü də bu Çağın problemlərini əks etdirən bir çox əsərlərdəki "insanın soyuqlaşması", "robot-rasional insanın peydası" kimi ənənəvi ideyanı deyil, "dövrün vaxt qıtlığı", "ritm uyğunsuzluğu", "götür-qoyların, davamlı ünsiyyətin qeyri-mümkünlüyü", nəhayət, "macalsızlıq" kimi başqa bir sosioloji ideyanı təmsil edən bu insan özünün "dəqiq məqsədlər" konsepsiyasının doğruluğunu hər vasitə ilə sübut etməyə çalışır. Özü də kimə sübut etməyə? - Özünün ikinci daxili "mən"inə və keçmiş tələbə yoldaşı Oktaya. ‘uad ardıcıl, davamlı-sürəkli düşüncələr axarında bir də ayılıb görür ki, Oktayla əməlli-başlı "ideya davasına" downloaded from KitabYurdu.org 19 girişib, təəccüblənir ki, Oktay niyə onun belə daxili opponentinə çevrilib, niyə özünə belə mənəvi problem yaradır, niyə Oktayın prinsiplərini təkzib eləmək üçün vurnuxur. Ancaq ‘uad Oktayın həyat və düşüncə mövqeyinə nə qədər əks olsa da, dəqiq desək, əks olmağa çalışsa da, ona əhəmiyyət verməyə bilmir. ‘uadın gündəlik işlər dəftərində icra olunmamış bir iş kimi hər gün o biri günə keçirilən "özümlə görüş" ifadəsi də məhz Oktayın ciddi zarafatı, təlqini ilə yazılmışdır. "Özümlə görüş!" - bu, "Macal" povestinin başlıca ideyasıdır. Vaxt qıtlığından şikayətlənən ‘uadın ömrü sanki tarıma çəkilib: onun üçün zaman bütöv bir vahid kimi yoxdur, onun üçün saatlara, dəqiqələrə bölünmüş zaman qırıqları, parçaları var ki, bu qırıqlar, bu parçalar heç vaxt böyük, əbədi, ali məqsədə xidmət etmir. Hər zaman parçasının üzərinə bir konkret iş düşür, hətta ‘uad üçün zamanın bir parçasında gördüyü işin ondan sonra gələn parçada gördüyü işlə əks olmasının da əhəmiyyəti yoxdur. Belə şəraitdə zaman insana yox, insan zamana xidmət eləmiş olur, zaman özü parçalandığı kimi insanı da parçalayır, xırdalayır, onu həyatının bütünü ilə vahid ali ideal uğrunda əbədi mübarizə edən insandan, prinsip və ideyaca bir-birini tamamlamayan, hətta "dəqiq məqsədlər" naminə bir-birinin əksi olan işlər icraçısına çevirir. Belə şəraitdə "İnsan zamanın özündən də əbədidir" - ideal maksimalizmi süquta uğrayır... Maraqlıdır, tənqid obyekti kimi ‘IX əsrin sonu - ‘‘ əsrin əvvəlləri üçün (Mirzə Cəlil, Sabir) nadan, passiv, bekara, əsrin ritmindən geri qalan insan ədəbiyyatı düşündürən əsas məsələ idisə, indi - Yeni Çağ Azərbaycan nəsri üçün nadan yox, intellektual, passiv yox, aktiv, əsrin ritmindən geri qalan yox, əsrin ritmini qabaqlayan ("macalsızlıq!") insan əsas problemlərdən olub!.. Bəli, insanın bütövləşmədiyi, əksinə, vaxtın quluna çevrildiyi, xırdalandığı bir vəziyyətdə, yəqin ki, özünüdərketmədən, özünəqayıdışdan da söhbət gedə bilməz. Bu elə böyük bəşəri faciədir ki, ona nə macalsızlıqla, nə Yeni Çağ insanının yaşayış tərzindən doğan vaxt qıtlığı ilə, nə də bunları təsdiq edən maddəli-sübutlu empirik-sosioloji nəzəriyyə və fıkirlərlə haqq qazandırmaq olar. Öz keçmişini düşünüb-daşınmağa macalı olmayan ‘uad məhz vaxt qıtlığından şikayət etsə də, özü də hiss edir ki, bu - macalsızlıqdan daha çox, "öz-özündən qaçma"dır. Bu artıq ‘uadın real naqisliyidir, əsrin, zamanın, onu əhatə edən mühitin günahı yox, özünün daxili əxlaqi-mənəvi çatışmazlığıdır. Bax, bu zaman aydın olur ki, downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|