Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
240
radial istiqamətdə uzanmış, tək qatlı və daşlaşmış çox dar boşluqlu sütunvari hüceyrələrdən –
makrosklereidlərdən ibarətdir. Bu hüceyrələr arasında 10-15 qatdan ibarət çox qatlı və odunlaşmış, eyni
ölçüyə və quruluşa malik məsaməli sklereid hüceyrələr müşahidə edilir. Sklereidlərin hüceyrə
boşluqlarında silisiumun elementinin toplanmasına da rast gəlmək olar.
Daxili zona – endotest – xırda ölçülü, nazikqılaflı daxildə yerləşən epidermdən və bir neçə qat
qalinlaşmamış parenxim hüceyrələrdən ibarətdir. Toxum yetisən zamanı bu hüceyrələr möhtəviyyatını
itirərək, sıxılırlar və endospermi əhatə edən struktursuz quru pərdəciyə çevrilirlər. Ekzotestin və
endotestin iki ətli zonası mezotesti (sklerotesti) xaricidən və daxildən əhatə edərək müxtəlifnövlü toxum
qabığını əmələ gətirir. Endotestin və endospermin arasında zəif inkişaf etmiş kutikula qatı əmələ gəlir.
Endosperm; bol həcmli olmaqla toxumun bütün kütləsini tutur. Endosperm toxuması iri, sıx
yerləşən, zəyif qalınlaşmış qilaflı, eyni öiçülü, hüceyrəaralıqları olmayan hüceyrələrdən ibarətdir. Ən
yuxarıda yerləşən hüceyrələr daxildə yerləşən hüceyrələrdən kiçik ölçülü olmaları ilə fərqlənirlər.
Endosperminin üzərində nazik kutikula qatı əmələ gəlir. O, endospermi toxum qabığınin xarici
qatlarından ayırır. Endospermin tərkibində rüşeymin qəbul və emal etdiyi nişasta və yağlar, həmçinin
rüşeyimin formalaşmasına təsir edən fizioloji aktiv maddələr olur. Nişasta dənələri xırdadırlar,
yumuruvaridirlər və çoxsaylıdırlar. Nişasta dənələri sadə, xırda, yumuruvari və çoxsaylıdırlar. Yağlar
çox halda dispers halında olurlar, bəzi hallarda hüceyrələrdə yağ damcıları da müşhidə edilir.
Rüşeym yetişmiş toxumda rüşeyim xlorofillsız, qüvvətli inkişaf etməmiş düz iki ləpədən,
hipokotildən və kökçukdən ibarətdir. Onlar endosperminin mikropapillyar hissəsində toxumun mərkəzi
oxunun yanında yerləşir. İki ləpənin arasında yerləşən və differensiasiya uğramayan zoğun apeksi,
meristematik hüceyrələr qrupundan ibarətdir. Endospermdən fərqli olaraq, rüşeymin ölçüləri çox kiçik
olur. Bütün qeyd edilən quruluş xüsusiyyətlərinə görə qaracöhrənin toxumu hipokotili yaxşı inkişaf
etməmiş toxum tipinə aid edilir.
Qaracöhrə toxumuna aşağıdakı xüsusiyyətlər aiddir: rüşeyminin ―nüvə partlayışlı‖ inkişaf çıxışı,
iri çoxhüceyrəli spiralvari asqının əmələ gəlməsi, rüşeymin dərinliyə sirayyət etməsi və endosperm
toxumasını həll edən sekretor fermentlər.
Anatomik məlumatlardan aydın olur ki, qaracöhrənin toxumunun mexaniki müdafiəsi toxum
qabığının sklereid zonasının qüvvətli inkişafı və qalın qılaflı xarici epiderm və kutikul qatının
köməyi ilə
təmin olunur. Bu struktur elementləri toxumun qabığına sərtlik, dözümlülük və mənfi mühit amillərinə
müqavimət göstərməyə kömək edir. Eyni zamanda qeyd olunan möhkəmlik və hipokatilin zəyif inkişaf
etməsi toxumun gec (2-3 ilə) cücrmsinə səbəb olur. Məhz belə toxumların cücərməsi üçün yaradizasiya,
strafikasiya və son zamanlar isə auksin – boy maddələrindən istifadə edilir.
MEYVƏ BAĞLARINDA ZƏRƏRVERĠCĠLƏRĠN NÖV TƏRKĠBĠ
Məmmədov R.Ü.
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
İnsanların qida rasionunun əsas hissəsini demək olar ki, meyvələr təşkil edir. Meyvələrin insanların
sağlamlığının mühafizəsində və bir sıra xəstəliklərin müalicəsində faydalılığı daim nəzərə alınıb və alınır.
Meyvə bağlarına müxtəlif ziyanvericilər və xəstəlik törədiciləri böyük zərər vurur. Onlar nəinki
bitkinin məhsuldarlığını aşağı salır, həm də məhsulun keyfiyyətini azaldır.
Gəncə-Qazax bölgəsinin meyvə bağlarına alma meyvəyeyəni (
Laspeyreisa pomonella L.), Qanlı
mənənə (
Eriosoma lanigerum Hausm), Alma yaşıl mənənəsi (
Aphis pomi Dey.), Gavalı mənənəsi
(
Hyalopterus pruni Fabr), Böyük şaftalı mənənəsi (
Pterochloroides persicae), Gilas mənənəsi (
Myzus
cerasi Fabr), Albalı mənənəsi (
Myzus cerasi L.), Cənub armud mənənəsi (
Dysaphis pyri B.d.f.), Boz
rəngli alma mənənəsi (
Dysaphis devecta Walk.), Nar mənənəsi (
Aphis punicae Pass.), Qoz iri mənənəsi
(
Pterocallis juglandis Trisch.), Fındıq mənənəsi (
Corylobium avellanae Schrk.) və s. kimi mənənələr
fəsiləsinə (
Aphididae) mənsub olan zərərvericilər ziyan vurur.
Zərərli növün olifaq və ya polifaq olması onun daha geniş ərazidə yayıla bilməsini şərtləndirir.
Olifaq zərərvericilərdən alma meyvəyeyəni, şərq meyvəyeyəni, qırmızı alma gənəciyi, qonur meyvə
gənəciyi, alma yaşıl mənənəsi, bənövşəyi çanaqlı yastıca, tumurcuq yarpaqbükəni, alma şüşəqanad
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
241
kəpənəyi, kazarka və başqaları bu və ya digər səbəblərdən yaxın cinslərdən olan ağac bitkiləri ilə
qidalanmaya keçərək, növün arealını genişləndirmək və həyatda qalma imkanlarını artırır.
Azərbaycanda meyvə ağaclarına ən çox zərər vuran növlər kəpənəklər dəstəsinin nümayəndələridir.
Analizlər göstərir ki, aşkar olunmuş zərərvericilərin növ müxtəlifliyinə görə yarpaqbükənlər fəsiləsi
birinci yeri tutur. O, səkkiz növlə təmsil olunur ki, bunların bir qismi böyük təsərrüfat – iqtisadi
əhəmiyyətə malikdir. Borubükən böcəklər, sovkalar və çanaqlı yastıcalar fəsilələri də çoxnövlüdür.
Onların hər biri Azərbaycanın tumlu meyvə bağlarında dörd zərərli növlə təmsil olunur.
Haşiyəli bağacıqlar fəsiləsi (
Tingitdae) nümayəndələrinin bədən ölçüsü kiçik (1,5-4,5 mm),
qanadüstlüyünün damarlanması tor şəklindədir. İldə 2-3 nəsil verə bilirlər. Adətən yetkin mərhələdə
qışlayırlar. Xarakterik nümayəndəsi Armud bağacığı (
Stephanitis pyri F.). Bu növ alma, armud, gilas,
albalı və s. kimi ağaclara böyük ziyan vurur.
Yastıcaların əksəriyyəti növdən asılı olaraq ildə 2 və daha çox nəsil verir. Yumurtalarını yumurta
kisəsinə qoyurlar. Sürfə birinci yaşda hərəkətli olur və yastıcaların yayılmasında rol oynayır. Sonra isə
sürfə bitkinin şirəsini soraraq hərəkətsiz olur və bu vəziyyətdə yetkin mərhələyə keçir. Yastıcaların bir
çox növləri sitrus və meyvə bitkilərinə zərər verir. Beləliklə onlar yarpaqların qurumasına səbəb olur.
Yastıcalardan Kaliforniya çanaqlı yastıcası (
Diaspidiotus perniciosus Comst.), Vergülşəkilli çanaqlı
yastıca (
Lepidosaphes ulmi L.), Unlu sitrus yastıcası (
Pseudococcus gahani Green.), Bənövşəyi çanaqlı
yastıca (
Parlatoria oleae Colvee), Akasiya yalançı çanaqlı yastıcası (
Parthenolecanium Corni Bouche) və
s. bitkilər üçün daha təhlükəlidir.
Gənəciklər (
Acarina) hörümçəyə bənzər ziyanvericilərdir. Gənələrin fərqli əlamətləri onların
bədəninin buğumlara ayrılmaması (gənələrin bədəni dairəvi və ya oval formada olur), bığcıqların
olmaması və dörd cüt (yaşlı gənələrdə) ayaq olmasıdır. Ağız aparatının quruluşu müxtəlifdir. Sərt (qaba)
yem yeyən gənələrin (Məsələn ambar gənələri) ağız orqanı gəmiricidir, bitkilərlə qidalanan gənələrin ağız
aparatı isə bitkilərin toxumalarını deşmək və onlardan şirə sormaq üçün uyğunlaşmışdır.
Gənələr bədənlərindəki deşiklər vasitəsilə tənəffüs edirlər. Bu deşiklər şaxələnmiş tənəffüs
borucuqlarına-traxeyalara və ya bütün dəri səthinə gedir. Gənələrin inkişafında yumurta, sürfə, nimfa və
yaşlı gənə mərhələləri olur. Şərait əlverişli olmadıqda gənələrin bəzi qruplarında daha bir xüsusi nimfa
fazası əmələ gəlir.
Hipopus adlanan bu mərhələ əlverişli olmayan xarici şəraitin təsirinə çox davamlıdır.
Bitkilərlə qidalanan gənələr son dərəcə kiçik olur. Qonur meyvə gənəsi (
Bruobia redikorzevi Reck),
Yemişan gənəsi (
Tetranychus viennensis Lacher), Qırmızı alma gənəciyi (
Panonychus ulmi Koch),
Armud fır gənəciyi (
Eriophyes pyri L.) və s. meyvə bitkilərinin çox təhlükəli zərərvericiləridir.
QARAMAL ƏTĠNĠN ORQANOLEPTĠKĠ QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ
Məmmədov H.C.
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Ət insanların gündəlik həyatı üçün çox vacib ərzaq növü olub, onların böyüməsinin
nkişafını,sağlamlığın və əmək qabiliyyətini təmin edir. Ətin böyüməkdə olan uşaqlar üçün plastik
funksiyasının yerinə yetirməkdə, yeni toxumaların qurulması,daimi dəyişən toxumaların bərpa olunması,
hormonların,
fermentlərin, antitellərin sintez olunması üçün əvəzi yoxdur.
Ətin tərkibində bütün əvəz olunmayan amin turşuları vardır. Odur ki,ət tam dəyərli zülaldır.
Bundan başqa ətin tərkibində yağlar, heyvani-şəkər glikogen, mineral maddələr, vitaminlər, hormonlar,
fermentlər və s.-dən ibarət orqanizm üçün vacib olan bütün komponentlər vardır.
Ət və ət məhsulları qiymətli ərzaq məhsulu olmaqla yanaşı konservlər, müxtəlif növ kolbaslar, hisə
verilmiş ət məmulatı, tibbi və ferment preparatları, ət unu və s.hazırlanmasında istifadə olunur.
Bütün bunlarla yanaşı ət həmdə toksikoinfeksiya mənbəyidir. Ət vasitəsi ilə bir sıra helmintlər
insana yoluxa bilər. Və həmçinin ət vasitəsi ilə insanlara ən qorxulu olan qara yara, vərəm, brusellyoz,
dabaq və s.xəstəliklər keçə bilərlər. Odur ki, bütün göstərilənlərə qarşı istifadə olunan ət və ət məhsulları
mövcüd təlimata uyğun baytarlıq-sanitariya ekspertizasından keçməlidir(1).
Məlumdur ki,ətin alınma mənbəyləri heyvanlardır. Qaramal əti yaşına və cinsiyyətinə görə bir neçə
qrupa bölünür, orqanoleptiki və fiziki-kimyəvi göstəricilərə görə fərqlənirlər.