Almannavarnir

5Fangaverðir

Nám fangavarða fer fram hjá Fangavarðaskóla ríkisins sem heyrir undir Fangelsismála­stofnun ríkisins. Skipulögð kennsla fyrir fangaverði hófst hér á landi árið 1983. (Guðmundur Gíslason, 2000.)

Fangelsismálastofnun heyrir undir dóms- og kirkjumálaráðuneytið. Á Íslandi eru fimm fangelsi. Hegningarhúsið í Reykjavík sem tekur 16 fanga, kvennafangelsið í Kópavogi sem tekur 12 fanga, Litla-Hraun á Suðurlandi sem tekur 87 fanga, Kvíabryggja á Snæfellsnesi sem tekur 14 fanga og á Akureyri er deild sem tekur 9 fanga.

5.1Störf

Samkvæmt upplýsingum frá Fangelsismálastofnun (bréf frá Svanhildi Sverrisdóttur dagssett 30.06.2000 til SBÖL) þá er meginhlutverk fangavarða meðal annars að gæta almanna­hagsmuna með daglegri gæslu fanga og veita föngum nauðsynlega þjónustu og að­hlynningu og gæta öryggis þeirra. Þessi starfslýsing er almenns eðlis en hvert fangelsi skil­greinir nánar verksvið fangavarða eftir þörfum og eðli viðkomandi fangelsis og eru slíkar upplýsingar ekki birtar utan fangelsanna.

Fangaverðir eru ýmist skipaðir eða settir í starf. Þeir sem eru skipaðir þurfa að hafa lokið prófi frá Fangavarðaskóla ríkisins en þeir sem eru settir í starf eru ýmist í starfi tímabundið eða hafa ekki lokið prófi.
Starfsheiti þeirra sem starfa við fangavörslu skiptist í fangaverði, aðstoðarvarðstjóra, varðstjóra og deildarstjóra. Nám frá Fangavarðaskólanum er forsenda fyrir skipun í embætti.
Í töflu 3 má sjá fjölda fangavarða eftir kyni og landssvæðum. Í maí 2000 voru 88 starfandi fangaverðir, karlar voru 76 en konur 12. Flestir starfa á Suðurlandi eða um 63% fangavarða, um 26% fangavarða starfa í fangelsum á höfuðborgarsvæðinu en færri eru á Vesturlandi og Norðurlandi.

3. 
   Fjöldi fangavarða í maí 2000 eftir landssvæðum.
   

	Hlutfall	Alls	Karlar	Konur
Alls	100	88	76	12
Höfuðborgarsvæði	26	23	20	3
Suðurland	63	55	48	7
Vesturland	7	6	5	1
Norðurland	5	4	3	1

Heimild: Fangelsismálastofnun ríkisins bréf dags. 30.06.2000 til SBÖL.
Í töflu 4 má sjá fjölda fangavarða eftir kyni, ráðningarformi, starfsheiti og menntun. Langflestir starfandi fangaverðir eru skipaðir og hafa því lokið prófi frá Fangavarðaskólanum, eða um 82% af heildarfjölda fangavarða sem voru starfandi í maí síðastliðnum. Um 54% starfa sem almennir fangaverðir, um 32% starfa sem aðstoðarvarðstjórar, um 8% sem varðstjórar og um 6% sem deildarstjórar. Um 18% starfandi fangavarða hafa aðeins lokið grunnskólanámi (ISCED2), um 68% framhaldsskólanámi (ISCED3) og aðrir hafa meiri menntun.

4. 
   Fjöldi fangavarða í maí 2000 eftir kyni, ráðningarformi, starfsheiti og menntun.
   

	Hlutfall	Alls	Karlar	Konur
Alls	100	88	76	12
Ráðningarform
Skipaðir	82	72	64	8
Settir	18	16	12	4
Starfsheiti skipaðra
Fangaverðir	54	39	34	5
Aðstoðarvarðstjórar	32	23	21	2
Varðstjórar	8	6	5	1
Deildarstjórar	6	4	4	0
Menntun
Allir:
Grunnskólapróf	18	16	10	6
Framhaldsskólapróf	68	60	54	6
Nám eftir framhaldsskóla	14	12	12	0
Skipaðir:
Grunnskólanám	15	11	7	4
Framhaldsskólanám	71	51	47	4
Nám eftir framhaldsskóla	14	10	10	0
Settir:
Grunnskólanám	31	5	3	2
Framhaldsskólanám	56	9	7	2
Nám eftir framhaldsskóla	13	2	2	0

Heimild: Fangelsismálastofnun ríkisins bréf dags. 30.06.2000 til SBÖL.
Endurnýjun í stéttinni er um 5-6% á ári. (Munnleg heimild: Jón Friðrik Sigurðsson, umsjónarmaður Fangavarðaskólans.)
Í gögnum sem SBÖL bárust frá Guðmundi Gíslasyni (2000) segir að mikilvægt sé að leggja áherslu á menntun og endurmenntun fangavarða með áherslu á faglega þróun starfsins og manngildi. Hann bendir á að fangavarðastarfið hafi breyst, þar sem áherslan í starfi sé í meira mæli „að sinna aðgæslu og samskiptum" í stað þess að vera „á verði". Guðmundur vísar máli sínu til stuðnings m.a. í samnorrænar siðareglur sem fangavarðafélög á Norðurlöndum standa sameiginlega að og þar stendur meðal annars: „Starfið felst fyrst og fremst í gæslu og umönnun fanga og skulu félagar í starfi sínu leggja áherslu á mannúð í mannlegum samskiptum. Félagar verða því að viðhalda kunnáttu sinni, leitast við að auka hana og hafa ætíð að leiðarljósi að bæta við þekkingu sína".
Rannsókn á störfum fangavarða:
Samkvæmt rannsókninni færnikröfur starfa (Gerður G. Óskarsdóttir og Hildur Björk Svavarsdóttir, 2000) þá vinna fangaverðir á vöktum við að gæta fanga, bera ábyrgð á öryggi og heilsu þeirra og sjá um að umgengnis- og öryggisreglum stofnunar sé framfylgt. Þetta felst í eftirfarandi:

• 
  lesa dagbók vaktar og fara yfir dagskrá vinnudags með samstarfsmönnum og/eða fráfarandi vakt;
  
• 
  taka á móti nýjum föngum, ræða við þá og skrá niður nöfn aðstandenda og aðrar mikilvægar upplýsingar eins og t.d. notkun lyfja, leita í fatnaði og farangri að vopnum, fíkniefnum og öðrum bönnuðum varningi, s.s. gleri, áldósum eða myndavélum, framkvæma líkamsleit, kynna þeim umgengnis- og öryggisreglur stofnunarinnar, sýna aðstæður og vísa til vistarvera; gera úttekt á klefum, þ.e. ganga úr skugga um að húsgögn og hlutir séu tilbúnir til frekari notkunar;
  
• 
  opna vistarverur að morgni dags og vekja vistmenn ef við á, læsa aftur að kvöldi eftir að vistmenn eru komnir í ró;
  
• 
  hafa til mat og/eða taka á móti matarbökkum fyrir vistmenn á matmálstímum, koma matarbökkum inn á deildir og fylgjast með að vistmenn nærist; gefa vistmönnum lyfin sín og fylgjast með að þeir taki þau inn;
  
• 
  sjá til þess að vistmenn vinni þau verk sem þeim eru ætluð, t.d. að þrífa herbergi sín og ganga frá fatnaði, fylgjast með að vistmenn séu snyrtilegir og hreinir og fari eftir reglum;
  
• 
  hafa eftirlit með samskiptum vistmanna vegna mögulegs ágreinings milli þeirra, s.s. áfloga, árása og rifrilda, fylgjast einnig með vistmönnum til að koma í veg fyrir strokutilraunir;
  
• 
  fylgjast með skjám eftirlitsmyndavéla og fara í eftirlitsferðir um fangelsið og umhverfi þess til að athuga hvort öryggisatriðum sé fylgt, s.s að hurðir séu læstar, rimlar og gaddavír í lagi og ekki brotin gler á brunaboðum; líta inn í svefnklefa og leita í þeim, leggja hald á ólöglega hluti sem finnast; framkvæma líkamsleit ef talin er þörf á því;
  
• 
  fylgjast með föngum í útivist og ganga um útivistarsvæði;
  
• 
  stjórna umferð fanga um fangelsið og lóð þess, opna hurðir frá stjórnborði eða með lykli og læsa aftur, tilkynna í talstöð um ferðir vistmanna;
  
• 
  tala við fanga um hversdagsleg málefni, t.d. fréttir, tómstundir og vinnu; ræða einnig við þá um persónuleg vandamál þeirra, s.s. fjölskyldu-, drykkju-, fíkniefna- og hegðunarvandamál, leiðbeina þeim og/eða vísa áfram til sérfræðings;
  
• 
  ræða við aðstandendur, t.d. reyna að róa þá ef þeir hafa áhyggjur;
  
• 
  taka við pöntunum frá fanga um heimsóknir, láta fanga vita um afgreiðslu heimsókna, þ.e. hvort og hvenær af heimsókn verður; fylgja gestum í heimsóknar­herbergi og vísa út að lokinni heimsókn, leita í öllum sendingum og gjöfum; taka við umsóknum frá vistmönnum vegna tækja eða muna sem ekki eru leyfðir að jafnaði;
  
• 
  fylgjast með heilsufari fanga, bæði andlegri og líkamlegri líðan þeirra, skrá á lista ef þörf er á læknisaðstoð eða kalla strax til lækni; geta þurft að fylgjast sérstaklega vel með ákveðnum einstaklingum ef hætta er á að þeir skaði sig og/eða aðra; taka við sýnum frá föngum vegna lyfjaprófa og setja sýni í gegnum lyfjamæli;
  
• 
  hemja einstaklinga ef kemur til óláta t.d. með því að setja þá í handjárn og færa burt frá öðrum til að koma í veg fyrir að slys eða tjón hljótist af;
  
• 
  vera viðbúnir öllum stundum til að takast á við aðstæður sem geta komið upp t.d. slagsmál, árásir, slys, veikindi, eldsvoði o.fl;
  
• 
  skrá skýrslur um hvers kyns uppákomur og brot á reglum t.d. slagsmál, skemmdarverk og þegar lyfjapróf eru tekin, einnig ef ólögleg efni eða hlutir finnast;
  

í sumum tilfellum:

• 
  skipuleggja starf vistmanna, t.d. með því að leita eftir vinnu fyrir þá eða með því að hafa yfirumsjón með fastri vinnu þeirra; leiðbeina föngum um hvernig á að vinna ákveðin verkefni, stjórna vinnu þeirra og fylgjast með að rétt sé unnið, reikna út laun og borga þau út; sjá til þess að nægilegt hráefni sé til á lager, koma vörum til viðskiptavina og ganga frá mánaðarlegu uppgjöri;
  
• 
  skipuleggja íþrótta- og tómstundastarf fanga, t.d. með því að koma á íþrótta­keppnum og/eða skemmtunum;
  
• 
  líta reglulega eftir föngum sem eru í gæsluvarðhaldi og einangrun, færa þeim mat og annað, t.d. bækur og lyf, hafa eftirlit með föngum í útivist, heimsóknum og símatíma.