Anar İsayev Ramil Rəhimov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
187 Aqrar çevriliş İngiltərə tarixdə ilk aqrar və sənaye çevrilişin baş verdiyi ölkə olmuşdu. İngiltərə burjua inqilabı iqtisadiyyatın forma və məzmununda yeniliklər etdi. Ölkədə yaradılan sabitlik, feodal qaydalarının ləğvi iqtisadi yüksəliş üçün hüquqi əsaslar yaratdı. XVIII əsrin sonlarında kəndlilərin tamamilə torpaqsızlaşması nəticəsində ingilis kəndliləri bir sosial təbəqə kimi sıradan çıxdı. Torpaqsız kəndlilərin müstəmləkə ərazilərinə axını da bu prosesdə böyük rol oynadı. Torpaqsız kəndlilərin hesabına azad işçilərin sayı artdı. Torpaqların böyük qismi yeni burjuaziyanın əlinə keçdi. Lendlordlar adlanan bu təbəqə torpaq sahələrini icarədarlara verirdilər. İcarəyə verilən torpaqlar muzdlu əmək hesabına becərilirdi. Eyni zamanda kəndlərdə iri fermer təsərrüfatları sürətlə artırdı. Kəndlərdə, iri şəhərlərin ətrafında əhalinin ərzağa olan tələbatını təmin etmək məqsədilə iri fermalar yaradılırdı və taxıl istehsalı artırılırdı. Ölkədə taxıl istehsalı heyvandarlığın yemə olan tələbatını da tamamilə ödəyirdi. Yeni məhsuldar toxum və cins mal-qaranın yetişdirilməsi məhsul istehsalının yüksəlməsinə səbəb oldu. Ölkənin ərzağa olan tələbatı tam təmin edildi. İngilis kəndi digər ölkələrdəki kəndlərdən daha tez milli bazarla əlaqə qurmuşdu. Ağır sənaye, xüsusən maşınqayırma və metallurgiya sahələri kənd təsərrüfatını lazım olan texniki qurğu və alətlərlə təmin edirdi. Beləliklə, kənd təsərrüfatında torpaqların çox hissəsinin burjuaziyanın əlində cəmləşməsi, torpaqların, əsasən, muzdlu əmək hesabına becərilməsi, kəndli-fermer təsərrüfatlarının yaradılması nəticəsində İngiltərədə aqrar çevriliş baş verdi. XVIII əsrin sonunda İngiltərədə baş verən aqrar çevriliş sənaye və ticarətin inkişafına təkan verdi. Sənaye çevrilişinə keçid XVIII əsrin ortalarında Böyük Britaniyada sənaye çevrilişi üçün zəmin yaranmışdı. Belə ki, ölkədə baş verən burjua inqilabı inkişaf üçün daha əlverişli imkanlar yaratmış, azad işçi qüvvəsi çoxalmış, zəngin kapital yığılmış, daxili bazarda satış üçün istehsal məhsullarına tələbat artmışdı. Manufakturalar təkmilləşəndən sonra maşınlı istehsala keçildi. Böyük Britaniyanın ənənəvi istehsal sahələri toxuculuq və gəmiqayırma idi. Ölkədə maşınlı istehsala keçid məhz toxuculuq sahəsində başlandı. Bu onunla əlaqədar idi ki, ölkə bazarlarında Hindistandan gətirilən ucuz pambıq parça məhsulları üstünlük təşkil edirdi. Vəziyyət o həddə çatmışdı ki, ölkənin toxuculuq sahəsini xilas etmək üçün hökumət Hindistandan pambıq parça məhsullarının idxalına qadağa qoymuşdu. Mühəndis ixtiraçılar isə asan yolla daha ucuz məhsul istehsal etmək üçün müəyyən üsullar axtarmağa məcbur olmuşdular. XVIII əsrdə İngiltərədə sənayedə mühüm kəşflər və ixtiralar XVIII əsrdə İngiltərədə sənayedə aşağıdakı mühüm kəşflər və ixtiralar edildi: Con Keyin sürətli məkik ixtira etməsi nəticəsində - daha enli parça almaq mümkün oldu , əmək məhsuldarlığı artdı. Ceymis Harqrivsin mexaniki cəhrə ( «Cenni» cəhrəsi) ixtira etməsi nəticəsində pambıq parça istehsalının ipliklə təmin edilməsi təqribən 20 dəfə artdı. Edmund Kartraytın mexaniki toxucu dəzgahı ixtira etməsi nəticəsində «Cenni» cəhrəsindəki məhsuldarlıq iki dəfə artdı. 1771-ci ildə Riçard Arkrayt «Cenni» tipli dəzgahı su çarxının köməyilə hərəkətə gətirilməsinə nail oldu və buna müvafiq bir müəssisə inşa etdirdi. Bununla da İngiltərədə ilk fabrik işə salındı. Bu, ilk Kəndlilər bir sosial təbəqə kimi aradan çıxdı İngiltərədə kəndlilərin torpaqsızlaşmasının nəticələri Kapitalsit münasibətləri möhkəmləndi Bütün torpaq lend- lordların əlində cəmləşdi İngiltərədə aqrar çevriliş başa çatdı Amerikada 13 koloniya Benqaliya Kanada XVIII əsrdə İngiltərənin malik olduğu müstəmləkələr 188 toxucu fabriki idi. Dəzgahlar su gücünə hərəkətə gətirildiyinə görə fabriklər, bir qayda olaraq çay kənarında tikilirdi. 1784-cü ildə mexanik Ceyms Uatt buxar maşı ixtira etdi. Buxar mühəriki ixtira olunduqdan sonra manufakturadan fabrikə keçid baş verdi. Manufakturadan fabrikə keçid sənaye çevrilişinin əsas məzmununu təşkil edirdi. Kort çuğuna koks qatılması yolu ilə təmiz dəmir almaq üsulunu ixtira etdi. Bununla da təkcə istilik məqsədilə deyil, sənaye sahələri üçün də daş kömür çıxarılmasına başlanıldı. Bundan sonra Kömür hasilatı ölkənin əsas təsərrüfat sahələrindən oldu. Əl əməyini əvəz edərək xammal emal edən işçi mexanizmin (cəhrə, mexaniki toxucu dəzgahı və s) ixtirası XVIII əsrin ikinci yarısında İngiltərədə sənaye çevrilişinin başlanğıcını qoydu. XVIII əsrin 70-ci illərində İngiltərə iqtisadiyyatında aparıcı rolu manufakturalar deyil, fabrik-zavod sənayesi oynamağa başladı. XVIII əsrdə ingiltərədə kəşflər və ixtiralar Kəşfin adı Kəşfin nəticəsi Con Key -Sürətli məxik Daha enli parça almaq mümkün oldu. Ceyms Harqrivs - «Cenni» cəhrəsi Əmək məhsuldarlığı 20 dəfə artdı, ipək istehsalı çoxaldı. Riçard Arkrayt - «Cenni» cəhrəsini su çarxının köməyilə hərəkətə gətirdi İngiltərədə ilk fabrik yaradıldı. Edmund Kartrayt - Mexaniki toxucu dəzgahı Toxucu əməyinin məhsuldarlığı 40 dəfədən çox artdı. Ceyms Uatt - Buxar maşını Manufakturadan fabrikə keçid baş verdi. Kort - Çuğuna koks qatılması üsulu Təmiz dəmir almaq mümkün oldu. Sənaye çevrilişinin əsas cəhətləri və nəticələri Manufakturadan fabrikə keçid sənaye çevrilişinin əsas məzmununu təşkil edirdi. Sənaye çevrilişinin iki əsas cəhəti - texniki və sosial cəhətləri var idi: Çevrilişin texniki cəhəti işçinin əl əməyinin maşın əməyi ilə əvəz olunması hesab edilirdi. Çevrilişin sosial cəhəti əhlələrin və burjuaziyanın cəmiyyətin əsas təbəqələrinə çevrilməsi idi. XVIII əsrin 70-ci illərində Böyük Britaniyanın iqtisadiyyatında aparıcı rol fabrik-zavod sənayesinə keçdi muzdlu işçilərin, fəhlələrin sayının azalmasına gətirib çıxardı. Nəticədə fəhlələr kütləvi surətdə işsiz qalırdılar. Lakin fəhlələr cəmiyyətin əsas kütləsi olsalar da, onların həyatı, güzəranı dəyişmədi. Fəhlələri daha çox işlədir və az əməkhaqqı verirdilər. Fabriklərdəki əməkhaqqının azlığından fəhlələr kiçik- yaşlı övladlarını da işə göndərməyə məcbur olurdular. Gündəlik iş saatı 12-15 saat idi. Odur ki, fəhlələrlə sahibkarlar arasında ziddiyyətlər yarandı və fəhlələr iş saatlarının azaldılması və əmək- haqlarının artırılması üçün tez-tez tətillər edirdilər. XVIII əsrin sonunda tətillərin qarşısını almaq üçün İngiltərə parlamenti tətilləri və fəhlələrin həmkarlar birliklərini qadağan edən qanun qəbul etdi. Böyük Britaniyada zehni işlə məşğul olanlar - alimlər, yazıçılar, müəllimlər, həkimlər, incəsənət xadimləri, vəkillər və başqaları ziyalı təbəqənin nümayəndələri idilər. Lendlordlar, dövlət məmurları, tacirlər, sənətkarlar, fermerlər isə cəmiyyətin sosial təbəqələri sayılırdı. XVIII əsrin sonlarında İngiltərədə sənaye çevrilişi (manufakturadan fabrikə keçid) nəticəsində nəticəsində ticarət sahəsində inqilabi sıçrayış baş verdi, daxili bazarda 50%-dən çox, xarici ticarətdə isə təqribən 5 dəfə yüksəliş baş verdi, Böyük Britaniya dünyanın birinci sənaye dövləti oldu. Bu dövrdə də İngiltərə dünyanın ən böyük ticarət donanmasına malik ölkə hesab olunurdu. Xarici ticarət dəniz yolları ilə aparılırdı. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|