Azerb dili 6-01 Layout 1

onları heç hiss etmirik və deməli, lazımınca qiymətləndirmirik. Halbuki
durğu işarələrinin hər birinin dildə öz yeri və maraqlı tarixi var. 
Məsələn, sual işarəsi latın dilində “sual” mənası verən “quaestio”
sözündən yaranmışdır. Әvvəllər sual cümləsinin sonunda bu sözün
qısaldılmış formasını – “qo” yazırdılar. Sonra “q” hərfini “o”nun üzərində
yazmağa başladılar. Nəhayət, bu yazılış indiki sual işarəsinə çevrildi. 
Nida işarəsi də latın dilindən alınıb. Cümlənin sonunda yazılan və latın
dilində sevinc, heyrət bildirən “İo” nidası analoji yolla dəyişikliyə uğrayaraq
müasir nida işarəsinə çevrildi. 
Bu iki durğu işarəsinin mətndə yaratdığı məna çalarları çox zən gin dir.
Onların vasitəsilə maraq, şübhə, tərəddüd, təəccüb, heyrət, etiraz, se vinc,
kədər və s. ifadə oluna bilir. Hələ “?!”, “!!!” işarə lə ri nin  cüm ləyə qat dığı
emosional rəng ləri demirik! Bu işarələrin mə na tutumu elə bö  yükdür ki,
bəzən sözsüz də insanın fikrini çatdıra bilir. Kitab səhi fə lə rinin kə na  rında
hansısa oxucunun qoy duğu sual və nida işarələri həmin in sa nın zövqü,
düşüncə tərzi, hətta xarakteri haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. 
Böyük fransız yazıçısı Viktor Hüqo haqqında söylənilən əhvalat dur ğu
işarələrinin malik olduğu ifadə imkanları baxımından maraqlıdır. Çox ciddi
adam olan Hüqo hərdən zarafat etməyi sevərmiş. Növbəti kitabı çapdan
çıxdıqdan sonra o, satışın necə getdiyini bilmək üçün na şirə mək tub
göndərir. Kağızda yalnız sual işarəsi – “?” yazılmışdı. Ha  zır cavab naşirin
cavabı da çox qısa olur: boş kağızın ortasında nida işarəsi – “!”.
Yazıda ən çox işlənən durğu işarələrindən biri də vergüldür. Bu işarənin
yaranma tarixi haqqında bir neçə fərziyyə var. Bunlardan biri ərəb dili ilə
bağlıdır. Әrəblər yazıda vergülü əvəz edən “və” bağla yı cı sından geniş
istifadə edirdilər. Әrəb dilində bu söz yazıda bir işarə ilə – “و” (vav) hərfi
ilə ifadə olunur, çünki bu dildə saitlər yazılmır. Orta əsr lər də ərəb dili, bu
dildə yazılmış bədii və elmi əsərlər nəinki Şərqdə, hət  ta Avropada da geniş
yayılmışdı. Әrəb dilindəki “və” bağlayıcısının qrafik işarəsi çox sadə oldu -
ğundan, güman etmək olar ki, naşirlər on dan vergül kimi istifadə etməyə
başlamışlar. 
Deyilənə görə, sonralar ərəblər özləri də bu işarəni vergül kimi qəbul
edəndə “və” bağlayıcısı ilə səhv salmamaq üçün onu tərsinə yazmağa
başladılar: “ ”. Amma, əslində, ərəb dilində vergülün tərsinə yazılmasının
çox sadə səbəbi var. Bu dildə mətnlər, bizim adət etdiyimiz kimi, soldan
sağa deyil, sağdan sola yazıldığı üçün bəzi durğu işarələri də tərsinə
yazılır. 
Mətnlərin məzmun və təyinatına uyğun olaraq yazıda durğu işarələri ilə
yanaşı, müxtəlif işarələrdən istifadə edilir. Bu işarələr fikrin daha ay dın,
qısa və lakonik ifadəsinə xidmət edir. Hər hansı elmi mətni oxuyub dərk
و
75
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
 Çap üçün deyil

---

etmək üçün hərfləri tanımaq kifayət deyil. Həmin elm sa hə sində işlənən
xüsusi işarələrin də mənasını bilmək lazımdır. Elmin, tex no lo gi yanın sürətli
inkişafı, informasiya bolluğu ilə xarakterizə olunan müasir dövrdə belə
işarələrin sayı da günbəgün artır.     
Dilrüba Cəfərova
Söz ehtiyatı
2. Lüğ td n istifad  ed r k “pauza”, “analoji”, “emosional”, “naşir”
sözl  ri nin  m nalarını  araşdırın. 
Düşün və cavab ver
*
3. Qruplara bölün r k müxt lif sah l rd  istifad  olunan işar l r,
onların m naları v  t yinatı haqqında araşdırma aparın.
I qrup: riyaziyyatda istifad  olunan işar l r;
II qrup: informatikada istifad  olunan işar l r;
III qrup: musiqid  istifad  olunan işar l r;
IV qrup: yazılarda istifad  olunan “N.B.” v  “P.S.” işar l ri.
Yazı
4. Aşağıdakı cüml  31 sözd n ibar tdir. Bu fikri daha anlaşıqlı ş kild
ifad  etm k üçün onu bir neç  cüml y  bölün.
Yazıda şifahi nitqin emosional xüsusiyy tl rini  ks etdirm k v
m tni m nalı parçalara bölm k m qs di il  müxt lif durğu işa r  l rin -
d n istifad  edilm si ideyası çox q dim zamanlarda yaransa da, t tbiqi
uzun, mür kk b inkişaf yolu keçmişdir. 
Dil qaydaları
5. Cüml l rd  altından x tt ç kilmiş sözl r  sual verm kl  qrammatik
m nasını mü yy nl şdirin.
1. Birinci sinifl r çox h y canlı idil r.
2. Birincil r çox h y canlı idil r.
3. Q dimd  yeddi r q mini müq dd s hesab edirdil r.
4. Q dimd  yeddini müq dd s hesab edirdil r.
5. Biri işl r, on biri dişl r. (Atalar sözü) 
6. Aza qane ol, çoxlu qazanarsan.
7. Yeddisind n  idis , yetmişind d  odur.
Sonuncu cüml ni izah edin.
6. “Azlıq çoxluğa tabedir” cüml sind  say işl nibmi? Arqumentl r
g tirm kl  cavab verin.
76
II BÖLMƏ 
 Çap üçün deyil

---

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TƏKRAR
1. M tnl rin m zmunundan çıxış ed r k onların ixtira v  ya k şf  aid
olduğunu mü yy nl şdirin. Fikrinizi  saslandırın.
Orxon-Yenisey  lifbasının Tomsen t r find n
k şfi/ixtirası
Yerin Gün ş  trafında fırlanmasının 
k şfi/ixtirası
Amerika qit sinin 
k şfi/ixtirası
1-d n 100-  q d r  d dl rin toplanması üsulunun  k şfi/ixtirası
Yüks k keyfiyy tli benzinin 
k şfi/ixtirası
2. Doğru, yoxsa yanlış?
1. Say  şyanın çoxluğunu bildirir. 
2. Sayın m naca üç növü var.
3. Miqdar saylarının üç növü var.
4. Numerativ sözl r  şyanın sıra nömr sini göst rir.
5. Bütün sıra sayları düz ltm  saylardır.
6. Miqdar sayları yalnız r q ml  yazılır.
7. Say ismin xüsusiyy tl rini q bul edir.
8. K sr sayları yalnız r q ml rl  yazılır.
9. Mü yy n miqdar sayları il  işl n n isiml r c md  olur.
3. S hvl ri düz ltm kl  m tni d ft riniz  köçürün.
4. “Onla ikinin hasili iyirmiy  b rab rdir” cüml sini r q m v  riyazi
işar l rl  yazın. 
İbn Sina 980-1037-inci ill rd  yaşamışdır. İbn Sina iyirmi
dokquz müxt lif elm sah l rind ki ixtirası il  m şhur olan böyük
bir alimdir. O, t bab td  I-ci olaraq n bzi yoxlamaqla diaqnoz qoy-
maq metodunu k şf et mişdir. Kitablarının 1-ind  İbn Sina bu
bar d  geniş ş rh vermişdir. 
X-cu  srd  yaşamış m şhur göz h kimi  li ibn İsanın yazdığı
“Göz h kiminin d ft ri” adlı  s r orta  srl rd  100-l rl  m nb
arasında  n etibarlısı sayılırdı. 
mmar adlı başqa bir müs lman alim is  h l  IX  sr bundan
vv l özün m xsus üsulla göz üz rind  uğurlu c rrahiy   m liy -
yatı aparmışdır.
Ş rqd  1-inci x st xana 707-inci ild  V lid bin  bdül M lik
t r find n yaradılmışdır. 
77
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
 Çap üçün deyil

---