Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qarabağ Vilayətinin ərazisində Qafqaz Albaniyası dövründə Ərsaq adı ilə (erməni dilində Artsak, rus dilində Apuax - N.A.) bir vilayət mövcud olmuşdur. Həmin vilayət hələ o zaman əkinçiliklə, heyvandarlıqla məşğul olurdu. Qafqaz Albaniyası dövründə Ərsaq on iki xırda inzibati dairəyə bölünmüşdü. Onun əhalisi qarqarlar, utilər, hunlar və xəzərlərdən ibarət idi. Ərsaq I-VI əsrlərdə alban Arşagitləri sülaləsinə, VI-VIII əsrlərdə isə Albaniyanın Mehranilər adlanan böyük knyazlarına tabe idilər. O zaman Ərsaqda bütpərəstlik etiqadı güclü idi. Albaniyada xristianlıq ümumxalq dininə çevrildikdən sonra Ərsaq əyalətinə də yayıldı. Ərsaqda bir çox yepiskopluq yaradıldı. Ruhanilər əhali ilə birlikdə Albaniyanın ümumi kilsə tədbirlərində iştirak etdilər, hətta alban katolikoslarından bir neçəsi Ərsaq ruhanilərindən seçildi. VIII əsrdə ərəblər Albaniyada Mehranilər hakimiyyətini aradan qaldırdılar. Ərsaq da Albaniyanın tərkibində Əməvi xilafətinin tərkibinə qatıldı. IX əsrdə Qriqol Hümam dağıdılmış alban çarlığını bərpa etdi. Onun tərkibində Ərsaq vilayəti də var idi. Qriqorinin ölümündən sonra Ərsaq başqa alban Uti vilayətləri ilə birlikdə Qriqorinin oğlu Saakın ixtiyarına keçdi. Ərəb istilasından sonra Albaniyanın başqa ərazilərindən fərqli olaraq Ərsaq ərazisində xristianlıq saxlanılmışdır. Sonrakı mərhələdə erməni kilsəsi ilə alban kilsəsi öz aralarında formal mənada əlaqə saxlayırdı. Alban kilsəsi ilə erməni Qriqoryan kilsəsinin din, ibadət kultunda ciddi fərqlər mövcud idi. Bu gün mövcud olan orta əsr alban kilsə abidələri ilə erməni Qriqoryan kilsələrinin memarlıq quruluşunda da ciddi fərq var. Alban kilsələrinin mərkəzi tağları müsəlman məscidləri, hamamları və s. tikintiləri üçün səciyyəvi olan dairəvi, hündür tağlara bənzəyir. Qriqoryan kilsəsində isə Roma katolik kilsələri üçün səciyyəvi olan qotik memarlıq üslubu saxlanılır. Mardakert rayonu ərazisində yerleşən Xaçın knyazlığı dövründən qalmış abidə - Qanzasar kilsəsi, Şuşa şəhərində XIX əsrin II yarısında tikilmiş məşhur Kazancesos kilsəsi də alban kilsə memarlığı ənənələrində tikilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, hazırda Şuşadakı Kazancesos kilsəsinin təmir bərpa işləri düzgün aparılmır. Bərpaçı istehsalat birliyi və memarlıq təşkilatları bu kilsəni tarixən olduğu şəkildə deyil, onun memarlıq üslubunu təhrif edərək qotik kilsə üslubunda "bərpa" edirlər... Məlumdur ki, sonrakı dövrlərdə Ərsaq vilayəti əhalisinin bir qismi erməni dilini qəbul etdi və burada erməni dilinin Qarabağ dialekti yarandı. Bu dialektin lüğət tərkibində türk mənşəli sözlər çoxluq təşkil edir. Ümumən Ərsaqda ermənilərlə yerli albanlar arasında mədəni ideoloji assimilyasiya prosesi getdi və son əsrlərdə bu daha da gücləndi... Zaqafqaziya Rusiya tərkibinə daxil edildikdən sonra Ərsaqda alban kilsəsinin ənənələri davam edirdi. Çarizm erməni katolikosunun arzusuna əməl edərək, 1836-cı il fərmanı ilə alban katolikosunu ləğv etdi və onu erməni Qriqoryan kilsəsinə birləşdirdi 1 . Bu fərmana əsasən Eçmiadzin katolikosluğu nəz- 1 Bax: ЦГИА. Опис №10, дело 89. 188 dində iki yepiskopluq və bir əvəz olunan yeparxiya yaradıldı. 1909-1910-cu illərdə sinodun göstərişi ilə alban dövrünə aid köhnə kilsə arxivi məhv edildi. Qafqaz Albaniyasının tarixi-coğrafi xəritələrinə bu gün etiraz edənlərə bizim eradan əvvəl II əsrin yunan tarixçisi Klavdiy Ptolomeyin mülahizələri tutarlı cavabdır 1 . O yazırdı ki, Qafqaz Albaniyasının sərhədləri şimalda Sarmatiya, Qərbdə İberiya, Cənubi-qərbdə Atrapaten və Ermənistanın bir hissəsi, Şərqdə isə Xəzər dənizi olmuşdur. Böyük səyyah və tarixçinin bu fikirləri çoxcildli SSRİ tarixinin Moskva nəşrlərində də saxlanılmışdır. V əsr erməni tarixçisi Xorenli yazır ki, Albaniya əsasən Şərqi Qafqazı əhatə edirdi və İberiya, Ermənistan, Sarmatiya ilə həmsərhəd idi. V əsrdə Sasanilərə qarşı mübarizədə Zaqafqaziya xalqları arasında əsil birlik mövcud idi. Albanlar İran zülmkarlarına qarşı mübarizədə ermənilər və iberlərlə birlikdə hərəkət edirdilər. Alban salnaməçisi qeyd edir ki, "Ermənistan və Albaniya ölkələri arasında vahid qardaşlıq və sözsüz bir razılıq mövcud idi." Yeğişe Vardapet bildirir ki, Ermənistanda, Albaniyada və İberiyada Sasanilər əleyhinə dəstələr təşkil olunmuşdur. Albanlar, ermənilər və iberlər Zəyəm çayı (Kürün Gəncənin qərbindən keçən qolu) sahillərində düşmənləri qarşılayaraq onu darmadağın etdilər 2 . Xristian kilsəsinin Ərsaqda təsiri daha güclü idi. Alban tayfalarının qədim vaxtlardan sakin olduqları bu vilayət miladın başlanğıcında arasıra erməni çarlarının istilasına məruz qalırdı. Erməni çarlan bu vilayətin əhalisini erməniləşdirmək siyasəti yürüdürdülər. Lakin Ərsaq əyanları müstəqil olmağa çalışır və erməni çarlığının hərbi-siyasi qüdrəti zəifləyən kimi vilayətdə alban hökmdarlarının hakimiyyəti bərpa edilirdi. Buna baxmayaraq, Ərsaqda, əsasən onun dağlıq hissəsində ermənilərin buraya axıb gəlməsi ilə əlaqədar olaraq erməni dilinin təsiri qüvvətlənirdi. Tədricən erməni dili ilə yerli türk dili qovuşub qarışırdı 3 . Qarqar hidroniminə (Qarqar çayı) diqqət edin: Qarqar çayı Qarabağın hazırkı ərazisinin tən ortasından (Laçın, Şuşa, Ağcabədi) keçərək Kürə tökülür. Həmin çay ətrafında yaşayan qarqar tayfaları türkdilli olmuşlar. Musa Kalankatlı də təsdiq edir ki, onların dilində "çoxlu boğaz səsləri" olmuşdur. Zaqafqaziyaya gəlmiş Xəzər-türk tayfaları da Qarabağın siyasi həyatında fəal iştirak edirdilər. Bizans imperatoru İrakli 626-cı ildə Sasanilərə qarşı mübarizədə xəzərlərlə ittifaq bağlamışdı. Musa Kalankatlı yazır ki, Bizans imperatorunun qoşunları Albaniyanın düzənlik hissəsindəki şəhərləri və kəndləri talan edib dağıdırdı. 1 Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Собрат и издат с русским переводом Б.В.Латышев, Санкт-Петербург, 1890. 2 Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı, 1968, səh.99. 3 Yenə orada 189 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|