Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
29
etmələrinə  şahid olanların gözlərinə isə bu durum, sanki bunların 
"arxalarından gavur sürüb götürürmüş kimi dəhşətverici" bir şəkildə  təqib 
edilir və  hər tərəfi vahimə içində  tərk edirdilər. Kəlkit,  Şirlan, Gümüşxana, 
Ərzincan, Tercan və Şərqi Qarahisar bölgələrindəki xalq da bu hal qarşısında 
vəsvəsə edərək hər biri bir tərəfə köçməyə və dağılmağa başlamışdır".
1
  
1829-cu ilin avqustunda ruslar Balkan cəbhəsində  İstanbula 
yaxınlaşan zaman II Sultan Mahmud barış istəmiş və sentyabrın 2-də Ədirnə 
müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə görə Axılkələk və Axıska bölgələri 
Rusiyanın tərkibinə keçmiş, işğal edilmiş qalan ərazilərin Türkiyəyə 
qaytarılması qərara alınmışdı. 
Ədirnə müqaviləsinin 13-cü maddəsinə  əsasən, Türkiyənin işğal 
olunmuş  ərazilərində qalan ermənilərə 18 ay müddətində daşınan  əmlakları 
ilə Rusiyanın tabeliyinə keçmək hüququ verilmişdi. Rusların Qars, Ərdahan, 
Bəyazid, Ərzurum və digər bölgələrdən geri çəkilməsi türklərə xəyanət edən 
erməniləri çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Erməniləri bu vəziyyətdən xilas 
etmək üçün rus qoşunlarının komandanlığı onları yeni işğal edilmiş ərazilərə 
köçürməyi və bununla da Türkiyə ilə sərhəd boyu ərazilərdə xristianların say 
üstünlüyünü təmin etməyi qərara almışdı. Bu məqsədlə  də 1829-cu il 
oktyabrın 10-da Paskeviç imperator I Nikolaya yazdığı raportunda göstərirdi: 
"Bəyaziddə 2 min erməni bizim əsgərlərin cərgəsində vuruşmuşdular, 
Ərzurumda xristian əhalisinin böyük hissəsi bizim dini bayramı  qeyd 
etmişlər; Qarsda ermənilərdən ibarət 800 nəfərlik könüllü batalyon təşkil 
edilmişdi, onların ailələrindən 10 min nəfərinin başının üstünü labüd təhlükə 
almışdır. Bu bədbəxt qurbanlara diqqətinizi yönəldin, Rusiyaya göstərdikləri 
məhəbbətə görə Osmanlıların onlardan qisas almasına yol verməyin. 
Ona görə  də  cəsarət edib Əlahəzrət imperatordan mənə bu ailələri 
Gürcüstan və Erməni vilayətlərində yerləşdirmək ixtiyarını verməsini xahiş 
edirəm. 
Zənnimcə, köçürülən hər bir ailəyə orta hesabla 50 gümüş rubl 
kifayət edəcəkdir".
2
  
Noyabrın 18-də  hərbi nazir Çernışev Paskeviçə cavab göndərir ki, 
imperator onun təklifini bəyənmişdir. Bundan sonra Paskeviç dərhal  əməli 
fəaliyyətə keçir. O, dekabrın 3-də Gürcüstan mülki qubernatoruna məktub 
yazaraq göstərir ki, artıq Türkiyə paşalıqlarında yaşayan xristianların 
                                                           
1
 Kemal Beydilli, 1828-1829. Osmanlı - Rus savaşında Doğu Anadoludan Rusiyaya 
Köçürülen Ermeniler, X  T.T.K. konqresinde sunulan tebliğ, Ankara,1986, səh. 384-
385. 
2
 AKAK, VII cild, sənəd 818. 

---

 
30
Gürcüstana və Rusiyaya mənsub vilayətlərə köçmək istəyən və bunun üçün 
maddi yardım tələb etməyən ailələrinə yola düşmək üçün bilet (vəsiqə) 
verməyi yerli qoşun rəislərinə icazə vermişəm. Bundan istifadə edən bir çox 
ailələr dərhal yola düşürlər. Qars və onun ətrafından köçənlər onların 
yaşadıqları ərazilərin iqlim şəraitinə uyğun olan Ələyəz (Alagöz) ətrafındakı 
boşalmış  kəndlərdə  məskunlaşdırılmışdılar. General Pankratyev Paskeviçə 
xəbər verir ki, Loru dərəsində yerləşmək üçün 95 ailəyə bilet (vəsiqə)/  
vermişdir. General mayor Bereman həmçinin Qarsdan çıxıb Gümrüyə yola 
düşən 400 ailəyə bilet verdiyini bildirmişdi.
1
 Paskeviç  köçürmə  işlərinə  və 
köçürülən ailələrin məskunlaşdırılması  işinə  rəhbərlik etmək üçün xüsusi 
komitə  təsis etmişdi. Komitənin fəaliyyəti üçün 12  maddəlik ümumi 
qaydalar müəyyən etmişdi.
2 
Bu qaydalar aşağıdakılardan ibarət idi: 
1. Köçürülənlər Rusiyanın  ərazisinə daxil olan kimi onların qayğısı üçün 
bütün sərəncamları köçkünlər komitəsi verəcəkdir. 
2. Köçürülmə prosesi sona yetənədək, köçürülənlərin hamısı yaşayış 
yerlərində  məskunlaşdırılanadək, kəndlərdə köçkünlərin təsərrüfat qayğıları 
həll edilənədək komitə öz fəaliyyətini davam etdirməlidir. Bundan sonra Baş 
komandanlıq hesabat verib fəaliyyətini dayandırmalıdır. 
3. Komitə  dərhal Gürcüstanda və digər  əyalətlərdə boş dövlət torpaqları 
haqqında mə”lumat toplamalıdır. 
4. Bütün köçkünlər üç zümrəyə ayrılmalıdırlar: 1) tacirlər və alverçilər, 2) 
sənətkarlar və istehsalın hər hansı növündən baş  çıxaranlar, 3) əkinçilər və 
yaxud kəndlilər. Köçkünlərin məskunlaşdırılması zamanı tacirləri və 
sənətkarların  şəhərlərə  və bu işlə  məşğul olmağa imkan olan yerlərdə, 
kəndliləri isə  kəndlərdə yerləşdirmək, bu zaman iqlim şəraitini və  əvvəlcə 
məskunlaşdıqları səviyyəni nəzərə almaq lazımdır. Yeltzavetopolda (Gəncə), 
digər şəhər və əyalətlərdə boş dövlət evləri vardır, ona görə də sənətkarları və 
tacirləri həmin yerlərdə yerləşdirməyi komitə nəzərdə tutmalıdır. 
5. Köçkünlər Komitəsi Türkiyə  ərazisində köçürülənlərin siyahısını 
hərbçilərdən tələb edən zaman onların haradan köçürüldükləri, hansı  işlə 
məşğul olmaları haqqında məlumat verməyi tələb etməlidir. 
6. Komitə çalışmalıdır ki, köçürülən kəndlər bütövlüklə, bu mümkün 
olmazsa, qonşuluqda yerləşdirilsinlər. 
7. Komitə köçürülənləri lazımi qədər torpaqla təmin etməlidir (hər kənddə 
ailələrin, hər ailədə nəfərlərin sayına mütənasib olaraq). 
                                                           
1
 Yenə orada, sənəd 820. 
2
 Yenə orada. 

---

 
31
8. Köçürülənlər bütünlüklə dövlət torpaqlarında, əgər kifayət etməsə, kilsə və 
mülkədar torpaqlarında yerləşdirməlidirlər. 
9. Köçürülənlər 6 il müddətinə vergilərdən, 3 il müddətinə torpaq 
mükəlləfiyyətindən azad edilməlidirlər. 
10. Yeni köçürülən xristian kəndlərini müsəlman kəndləri ilə qarışdırmamaq  
onlardan ibarət ayrıca mahallar və dairələr təşkil etmək lazımdır.  
11. Köçürülənləri məskunlaşdırmaq üçün yer seçərkən rahatlığı, gözəlliyi və 
yaxşı suyu olmasının qayğısına qalmaq lazımdır. 
12. Köçürülən hər bir ailəyə orta hesabla 25 rubl gümüş pul həcmində 
köməklik göstərilməlidir.   
Köçkünlərin məskunlaşdırılması zamanı bu təlimata ciddi əməl 
edilmişdi.  İstər indiki Ermənistan və Gürcüstana, istərsə  də Azərbaycanın 
Gəncəbasar və Qarabağ əyalətlərinə köçürülən ermənilər yığcam halda, təbii 
gözəlliyi, yaxşı iqlimi, saf suyu olan dağətəyi rayonlarda və  şəhərlərdə 
yerləşdirilmişdilər. 
1830-cu il yanvarın 22-də Paskeviçin Çernışeva göndərdiyi 
məlumatında göstərilirdi ki, Qars və  ətrafından keçən 2500 ailə onun 
sərəncamı ilə yaşadıqları yerin iqlim şəraitinə uyğun olaraq Ələyəz 
yaxınlığında (Pəmbək distansiyasında) boşalmış kəndlərdə yerləşdirilmişlər.
1
 
 
Türkiyə hökuməti onun ərazisində  pərakəndə halda yaşayan 
ermənilərin ruslar tərəfindən köçürülüb sərhəd boyu ərazilərdə yığcam halda 
yerləşdirilməsindən ehtiyat edirdi. Ona görə  də bu köçürmənin qarşısını 
almaq məqsədilə rusların gəlişi zamanı ermənilərin türklərə etdiyi xəyanəti, 
törətdikləri vəhşilikləri bağışlamaq, onlardan haqq-hesab çökməmək qərarını 
verərək, fevralın 17-də yerlərdəki ermənilərə  “Əfvnamə”lər göndərirlər. 
Lakin  Ərzurum ermənilərinin “qarabaşı” (katolikosu) bu “Əfvnamə”lərə 
rəğmən, etdikləri cinayətlərin ağırlığını  dərk edərək, ruslar geri çəkiləndən 
sonra onlarla haqq-hesab çəkiləcəyinə əmin olduğu üçün köçmək niyyətində 
olduqlarını bildirmişdi.
2
  
Ermənilərin köçürülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Türkiyə tərəfi 
işğala məruz qalan, lakin Ədirnə müqaviləsinin şərtlərinə əsasən boşaldılmalı 
olan Ərzurum, Qars, Bəyazid, Ələşgird və s. yerlərə açıq və ya gizli şəkildə 
öz nümayəndələrini göndərmişdi.  Ərzurum ermənilərinin köç işlərinə 
maneçilik göstərildiyi, onların  əmlak və torpaqlarının satılmasına türklərin 
                                                           
1
 Yenə orada, sənəd 821. 
2
 Kemal Beydilli, göstərilən araşdırması, səh.386. 

---