Azərbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

 
26
olmuşdular və  gəlmələrin onların evlərində yerləşdiklərindən xəbərləri yox 
idi.
1
  
1828-ci il oktyabrın 1-də Qriboyedov Paskeviçə göndərdiyi 
məktubunda göstərir ki, Naxçıvan  əyalətində ermənilərin köçürülməsi 
nəticəsində qarışıqlıq və  sıxıntı yaranmışdır. Tatarların narazılığının  ən 
yüksək həddə çatdığı göstərilir. Yaranan narazılığın  əsaslı olmasını 
göstərmək üçün köçürülən ermənilərin yerləşdirilməsi cədvəli verilmişdir.
2
  
 
yerli 
ermənilər 
yerli 
müsəlman-
lar 
köçürülüb 
gətirilən 
ermənilər 
NEHRƏM 
— 193  93 
QARAXANBƏYLİ 
— 81  26 
TUMBUL 
9 62 12 
YARINCA 
13 48  14 
KÜLTƏPƏ 
— 113  37 
QAZANÇI 
10 58  — 
BƏNƏNYAR 
— 72  12 
ƏRƏZİN 
— 61  7 
GÜÜZNÜT 
— 75  19 
NAXÇIVAN şəhəri 
114 392  285 
Ümumiyyətlə, 
Naxçıvan əyalətində 
 
290 
 
1632 
 
943 
Cədvəldən görünür ki, köçürülən ermənilərin  əksəriyyəti müsəlman 
kəndlərində yerləşdirilmişdilər. Ermənilərin qarışıq yaşadıqları kəndlərdə isə 
köçkünləri demək olar ki, yerləşdirməmişdilər. Qriboyedov vəziyyətdən çıxış 
yolu kimi Naxçıvan  əyalətindən 500 erməni ailəsini Dərələyəzə köçürməyi 
təklif edir. Sonralar onun bu təklifi həyata keçmişdi. 
Polkovnik Lazarev xristianların Rusiya ərazisinə köçürülməsinin 
nəticələri haqqında qraf Paskeviç-Erivanskiyə 24 dekabr 1829-cu ildə yazdığı 
yekun hesabatında göstərir ki, köçürmə  işlərinə 26 fevral 1828-ci ildə 
başlanmış və iyunun 11-də başa çatmışdır. Bu müddət ərzində 8249 xristian 
ailəsi (onlardan cəmisi 100-ə  qədəri aysor ailəsi, qalanları ermənilər 
olmuşdur) İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ əyalətinə köçürülmüşdür.
3
 Köçürmə 
işlərinə  xəzinədən 16000 çervon və 400 gümüş manat xərclənmişdir. 
                                                           
1
 AKAK, YII cild, sənəd 618. Lakin İ.K.Yenikolopovun "Qriboedov i Vostok" 
əsərində bu qeydlərin Qriboyedova deyil, D.E.Zubareva məxsus olduğu qeyd edilir. 
2
 Yenə orada. sənəd 623. 
3
 Qlinka N.S., göstərilən əsəri, səh.114. 

---

 
27
Köçmək istəyən 1500 erməni ailəsi isə İranda qalmışdı. Çünki Lazarev onları 
köçürməyə imkan tapmamışdı.
1
  
Ermənilərin köçürülməsi zamanı Lazarevin tabeçiliyinə göndərilən 
erməni zabitləri xüsusilə  fərqlənmişdilər. Knyaz Melikov Üzümçü və onun 
ətrafındakı  kəndlərin, knyaz Arqutinsk-Dolqorukov  Təbriz və  ətraf 
kəndlərin, sonra isə Salmas əyalətinin, kollej assesoru Qamazov Marağa 
xanlığının və Urmiya kəndlərinin, knyaz Şalikov Xoy əyalətində yaşayan 
ermənilərin köçürülməsinə rəhbərlik etmişdilər. 
Qeyd etdiyimiz kimi, İ.Şopen 1829-1832-ci illərdə Erməni 
vilayətində kameral siyahıyaalma keçirmişdi. Onun verdiyi statistik 
mə"lumatlara görə,  İrandan köçürülən ermənilər 366 ailə  tərkibində 1715 
nəfər  İrəvan, 265 ailə  tərkibində 1110 nəfər Naxçıvan və 36 ailə  tərkibində 
182 nəfər Ordubad şəhərlərində yerləşdirilmişdilər. Köçürülən ermənilər 
İrəvan  əyalətinin 119 kəndində, Naxçıvan  əyalətinin 61 kəndində, Ordubad 
dairəsinin 11 kəndində yerləşdirilmişdilər. Ümumiyyətlə,  İrəvan  əyalətində 
4599 ailə  tərkibində 23568 nəfər, Naxçıvan  əyalətində 2137 ailə  tərkibində 
10652 nəfər, Ordubad dairəsində 250 ailə  tərkibində 1340 nəfər erməni 
yerləşdirilmişdir. Nəticədə Erməni vilayətinə 6949 ailə, tərkibində 35560 
nəfər köçürülmüşdü
2
 (Əlavəyə bax). 
Əgər yeni təşkil edilmiş Erməni vilayətində müsəlmanların sayı 
81749 nəfər (16078 ailə) və ermənilərin sayı 25131 nəfər (4428 ailə) 
olmuşdusa,  İrandan erməniləri köçürdükdən onların sayı 60691 nəfərə 
(11377 ailə) çatmışdı. Bununla da ermənilərin sayı 24 faizdən 43 faizə 
qalxmışdı.  Əgər nəzərə alsaq ki, ümumiyyətlə,  İrandan köçürülən 8249 
ailədən 6949-u Erməni vilayətində yerləşdirilmişdir, onda belə  qənaətə 
gəlmək olar ki, yerdə qalan 1300 ailə Qarabağa və  Zəngəzura 
köçürülmüşdür. 
                                                           
1
 Yenə orada, səh. 131. 
2
 Şopen İ., göstərilən əsəri, səh. 636-642. 

---

 
28
 
4. TÜRKİYƏDƏN ERMƏNİLƏRİN KÖÇÜRÜLMƏSİ 
 
1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsində  qələbədən ruhlanan 
rus ordusu 1828-ci il iyunun 14-də Paskeviçin komandanlığı altında Gümrü 
yaxınlığından Arpaçayı 12 minlik qoşunla keçərək Şərqi Anadoluya hücuma 
başlayır və iyunun 23-də Qars qalasını  ələ keçirir. Hücumu genişləndirən 
ruslar iyulun 24-də Axılkələyi, avqustun 15-də Axıskanı, 22-də  Ərdəhanı, 
28-də Bəyazidi tutdular. 1829-cu ilin yazında müharibənin yenidən qızışması 
nəticəsində rus ordusu Ərzurumu, daha sonra Muşu, Oltunu, Bayburdu işğal 
edir. 
Rus ordusunun türk qoşunları üzərində  qələbələrinin təmin 
edilməsində erməni silahlı  dəstələrinin və  Şərqi Anadoluda yaşayan 
ermənilərin böyük rolu olmuşdur. Müharibənin əvvəlində yeni təşkil edilmiş 
Erməni vilayətinin  ərazisində 2800 nəfərdən ibarət piyada və kavaler 
dəstələri təşkil edilmişdir. Bu dəstələr çox zaman rus qoşunlarının önündə 
gedirmişlər.
1
  
Birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri nəticəsində  İrəvan 
xanlığının  ərazisindən qaçqın düşmüş azəri türkləri  Şərqi Anadoluda türk 
paşalıqlarının  ərazilərində  sığınacaq tapmışdılar. Daha öncədən-rusların 
"1801-ci ildə Gürcüstan işğalından sonra Borçalı  və Qazax boyları ilə 
Qarapapaq uruğundan (tayfasından)  gələn tərəkəmə türkləri qaçıb köçərək 
Çıldır və Arpaçayı  kəndlərində yerləşmişdilər".
2
   Rusların  Şərqi Anadoluya 
hücumu zamanı qırğınlara və yenidən köçməyə məruz qalanların əksəriyyəti 
yenə  də azəri türkləri idilər. Bu dəfə onlar Türkiyənin içərilərinə doğru 
köçməyə məcbur olmuşdular. 
Türk tarixçisi Kemal Beydili "1828-1829-cu illərdə Osmanlı-rus 
savaşında  Şərqi Anadoludan Rusiyaya köçürülən ermənilər"  adlı 
araşdırmasında həmin dövrün qaçqınlıq faciəsini rəsmi qaynaqlar əsasında 
belə təsvir edir: "Ərzurumu ələ keçirən ermənilər düşmən önünü beləcə boş 
görüb Bayburda qədər getmiş  və  ətrafdakı  qəzaları da dəhşətə salmışdılar. 
Ətraf  əhali ya ruslara boyun əymək, ya da yollara düşüb sağa-sola 
dağılmaqdaydılar.  Ərzurum və  Ərzincan  ətraf kəndlərində  sığınacaq yerləri 
alan Qars və Axıska mühacirləri bu halı görüncə, Şərqi Qarahisar tərəflərinə 
doğru yönəlməkdəydilər. Minlərlə insanın yollara düşərək təlaş içində köç 
                                                           
1
 Parsamyan V.A., göstərilən əsəri, səh. 57. 
2
 Kirziglu F., Surmelu cukurunda Tuzluca Ayrumlulari. Turk dili dergisi., 1964, 1-ci 
cild, sayı 155, səh.826. 

---