Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

 
28 
bələd,  mətni  düzgün  oxumağı  bacaran,  onu  səbir  və  təmkinlə  trans-
foneliterasiya  və  tərtib  edib  nəşrə  hazırlamaqdan  zövq  alan  ədə-
biyyatşünasdır. O, Qazi  Bürhanəddinin “Gülşənə gəl, nigara, bülbülü 
gör”  (1976),  Məsihinin  “Vərqa  və  Gülşa”  (1977)  kitablarının,  şeirlər 
divanının,  Əmani  əsərlərinin,  Məhcur  Şirvaninin  “Qisseyi-Şirzad”, 
müəllifi  hələlik  müəyyənləşdirilməyən  “Dastani-Əhməd  Hərami”, 
“Dəlinamə”  məsnəvilərinin,  Qazi  Bürhanəddin  “Divan”ının,  Füzuli 
“Hədiqətüs-süəda”sının tərtibçisidir.  
Doğrudur, bu kitabların bəziləri, məsələn, “Dastani-Əhməd Hə-
rami”  məsnəvisi,  Qazi  Bürhanəddin  “Divan”ının  fotofaksimilesi,  Fü-
zulinin  və  Nəsiminin  əsərləri  Əlyar  Səfərliyə  qədər  Türkiyədə  və 
Azərbaycanda  çapa  hazırlanmış,  nəşr  olunmuşdu.  Mətnşünaslıq  baxı-
mından bu nəşrlər unikal idi. Lakin onlardan oxucuların az bir qismi, 
əsasən  tədqiqatçılar  istifadə  edə  bilirdi.  Əlyar  Səfərlinin  nəşrləri  isə 
həmin əsərləri kütləvi oxucuların, hətta məktəblilərin ixtiyarına verdi. 
Alim bu kitabların hamısına elmi müqəddimə, şərh yazmış, mətni asan 
başa düşmək üçün çətin sözlərin lüğətini hazırlamış, bu yolla beş-altı 
yüz il qabaq yaşamış klassik sənətkarları çağdaş oxuculara doğmalaş-
dırmışdır.  
Əlyazma mətnləri üzərində gərgin  işi Əlyar Səfərliyə Azərbay-
can ədəbiyyatşünaslığında analoqu olmayan yeni bir kitabın – “Divan 
ədəbiyyatı  sözlüyü”  (2014;  2015)  kitabının  meydana  gəlməsi  üçün 
stimul  olmuşdur.  Məlumdur  ki,  divan  ədəbiyyatının  özünəməxsus 
mövzuları,  dil-üslub  xüsusiyyətləri,  söz-ifadə  arsenalı  və  bunların 
rəmzi mənası, zəngin simvolikası vardır. Divan ədəbiyyatında bir qay-
da olaraq maddi və mənəvi aləm, gerçək bəşəri hislərlə ilahi duyğular, 
insana  və  Tanrıya  məhəbbət,  İlahi  eşq  ideyaları  vəhdətdə  təqdim 
edilir.  Axirət  –  dünyanın,  ölüm  –  həyatın,  yoxluq  –  varlığın  davamı 
olaraq təriflənir. Adi – ümumişlək sözlər divan ədəbiyyatında çox za-
man  semiotik  funksiya  daşıyır,  xüsusi  gizli  məna  bildirir.  “Divan 
ədəbiyyatı sözlüyü”ndə həmin gizli mənalar izah olunur və bu izahlar 
klassik poeziyanı, Nəsimi, Füzuli, Xətai kimi klassik sənətkarların şeir-
lərində deyilən gizli sözü, həqiqi fikri düzgün anlamağa kömək edir.  
Beləliklə,  AMEA-nın  müxbir  üzvü,  filologiya  elmləri  doktoru, 
professor  Əlyar  Səfərli  XX  əsr  Azərbaycan  ədəbi-elmi  fikrində  gör-
kəmli ədəbiyyat tarixçisi, mətnşünas və lüğətçi-leksikoqraf kimi tanı-
nıb sevilir. 
 
 
 

---

 
29 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Səfərli  Ə.,  Yusifov  X.  Qədim  və  orta  əsrlər  Azərbaycan  ədəbiyyatı.  Bakı, 
“Maarif”, 1982. 
2.
 
Səfərli Ə. Məsihi. Bakı, “Gənclik”, 1992. 
3.
 
Səfərli Ə. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan epik şeiri. Bakı, “Yazıçı”, 1982. 
 
Zaman Asgarli 
 
ACTIVITY OF ALIYAR SAFARLY  
AS A LITERARY CRITIC 
 
Summary 
 
The  name  and  signature  of  Aliyar  Safarly  is  distinguished  among  great 
researchers  of  Middle  Ages  covering  VIII-XVIII  centuries.  In  development  history 
of  national  literary-scientific  and  social  pedagogical  thought,  he  is  known  as  an 
historian of literature, specialist of text and vocabularies, great teacher, an author of 
text-books, education-training materials and programs, an ambassador and publicist 
as well.  
His some  workes are  widly analyzed in  his article  “Masihi”, “Epic poem of 
Azerbaijan  in  XVII-XVIII  centuries”,  “History  of  Azerbaijani  Literature”,  and 
“Vocabulary  of  Divan  Literature”.  A.Safarly’s  position  in  Azerbaijani  Literature 
studies of XX century is clearly defined in the art.
 
 
Заман Аскерли 
 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ 
 АЛИЯРА САФАРЛИ 
 
Резюме 
 
Среди  видных  исследователей  азербайджанской  культуры  и  худо-
жественного  слова  VIII-XVIII  веков  (периода  средневековья)  ярко  прослежи-
вается  деятельность  Алияра  Сафарли.  В  деле  развития  национальной  литера-
турно-научной и общественно-педагогической мысли он являлся талантливым 
историком  литературы,  текстологом,  составителем  словарей,  видным  педаго-
гом, автором учебников, учебных пособий и программ, а также дипломатом и 
публицистом. 
В статье  всесторонне  анализируются его монографии  «Масихи»,  «Эпи-
ческое  стихотворение  Азербайджана  в  XVII-XVIII  веках»,  книги  «История 
азербайджанской  литературы»  и  «Словник  литературы  Диван»  А.Сафарли, 
предпринимается попытка определить его место в азербайджанском литерату-
роведении ХХ века.  

---

 
30 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
“ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” 
NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN 
ELMİ ƏSƏRLƏRİ 
2017, № 1
 
 
Almaz ÜLVİ (BİNNƏTOVA)
 
Filologiya üzrə elmlər doktoru 
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 
[e-mail]
 
 
TƏZKİRƏLƏR İŞIĞINDA VƏ YA 
İLK TƏZKİRƏÇİLƏR HAQQINDA QEYDLƏR 
(Buxaralı Məhəmməd Ovfi, Əbu Mənsur əs-Saolibi, 
Şeyx Əhməd ibn Xudayət Tərazi və Dövlətşah Səmərqəndi) 
 
Açar sözlər: təzkirəçilik tarixi, “Lübab ül-əlbab”, “Yatimat ad-dahr”, “Fünun ül-
bəlağə”, Nizami Aruzi Səmərqəndi, “Təzkirət üş-şüəra” 
Key words: history of memori, “Lubab ul-albab”, “Yatimat ad-dahr”, “Fünun ul-
Balagha”, Nizami Aruzi Samargandi, “Tezkiret ush-shuara” 
Ключевые слова: история тазкира, «Лубоб уль-албaб», «Ятимат ад-Дара», 
«Фунун уль-Балага», Низами Арузи Самарканди, «
Тазкират аш-шуара
» 
 
Təzkirə  –  xatırlama,  zikr  etmə,  yada  salma  mənasını  verir.  Hətta 
müqəddəs “Qurani-Kərim”in 55 adının olduğunu yazan islam alimi onun 
adlarından  birini  “8.  Təzkirə”.  (xatırlama)  Haqqə  surəsi  48-ci  ayə”  [1, 
s.203] – deyə qeyd edir. 
Əsrlər boyunca təzkirə ədəbi janr kimi tarixi inkişaf yolu keçərək 
təkmilləşmiş,  bu  sahədə  mükəmməl  əsərlər  ortaya  qoyulmuşdur.  Təzki-
rələrin  mövzusu,  məzmunu  görkəmli  insanların,  xüsusən  şair,  yazıçı, 
alim,  övliya,  elm-hikmət  sahiblərinin,  rəssamların,  nəqqaşların,  xəttat-
ların,  bir  sözlə,  yaradıcı  şəxsiyyətlərin  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında 
məlumat-qeydlərdən,  bir  çox  hallarda  əsərlərindən  nümunələr  (beyt  və 
misralar kimi) verilib. 
Məlumdur ki, lap qədimlərdən bu məsələlər ədəbiyyat tarixlərində, 
tarix kitablarında öz əksini tapardı, lakin sonra təkmilləşərək təzkirə adı 
ilə yazılmağa başladı. 
Bu sahədə hansı əsərin ilk olduğunu söyləmək çox çətindir. Çünki 
aparılan araşdırmaları dərindən tədqiq etdikcə, yeni-yeni ünvanlarla rast-

---