Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
_________Milli Kitabxana_________ 69 təbliğatçısı “Əkinçi” (1875-1877), Tiflisdə çıxan “Ziya” (1879), ”Ziyayi Qafqaz” (1880-1884), “Kəşkül”dən (1880-1891) xeyli sonra işıq üzü görə bilmişdir [136-9]. Bu da öz növbəsində xalqın maariflənməsini təmin edən yetkin xadimlərin yetişməsinə imkan verməmiş, əsrlər boyu əldən-ələ keçən İrəvan quberniyasında mə- dəniyyət və maarifin tərəqqisinə qayğısızlığın nəticəsi kimi ictimai fikrin ləngiməsinə səbəb olmuşdur. Nadanlığın və cəhalətin qəsdən daha çox mühafizə olunduğu bir quruluşda nəşriyyat, çap işinin təşkilinə diqqət yox dərəcəsində idi. Daha doğrusu, mütəxəssis qıtlığı var idi. Ərəb əlifbasının yaratdığı çətinliklər üzündən şriftlər və digər çap ləvazimatları istehsalına başlamağa heç kəs girişmirdi. Mətbuatın, maarifin inkişafında müsbət rol oynayacaq vasitələrin qarşısına xurafat sədd çəkmişdi. Qərbi Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən azərbaycanlı məktəblərində, xüsusən də İrəvan məktəblərində dərs deyən müəllimlərin dərslik hazırlaması və həmin dərsliklərin Tiflisdə və başqa şəhərlərdə çap etdirilməsi işinə başlanılmışdı. Müəllim Mə- həmmədvəli Qəmərli 1899-cu ildə “Atalar sözü ” kitabını, yazıçı Eynəlibəy Sultanov 1904-cü ildə iki pərdəli “Tatarka” pyesini doğma Azərbaycan dilində nəşr etdirmişdir. Sözü gedən dövrdə İrəvanda yeni məktəblərin açılması, dərs- lik və bədii əsərlərin nəşri, teatr həvəskarlarının tamaşaları, mət- buat milli mədəniyyətin və maarifin dirçəlməsindən xəbər verirdi. Maarifpərvər ziyalılar bu şəhərdə mətbəə olmadığından 1871- 1898-ci illərdə yazdıqları dərslikləri, bədii əsərləri və xarici ölkə ədəbiyyatından etdikləri tərcümələri Təbriz, Tiflis, Baxçasaray şəhərlərində nəşr etdirirdilər. İrəvanda Azərbaycan dilində kitab nəşri XIX yüzilliyin sonlarına təsadüf edir. Qərbi Azərbaycan ədəbi mühitində folklor örnəklərinin nəşrinə təşəbbüs XIX əsrin sonlarından başlanmışdır. Həmin dövrdən etibarən ötən əsrin 20- ci illərinə kimi milli folklor mətnlərinin çapı ilə yanaşı, poetik söz sənətindən tərcümə nümunələri də işıq üzü görmüşdür. Filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun professoru İsrafil Abbaslı Azərbaycan folklorşünaslı- _________Milli Kitabxana_________ 70 ğı tarixində yaşadığı dövrün tanınmış ziyalısı və maarif xadimi olan Məmmədvəli Qəmərlinin tərtibi ilə işıq üzü görmüş “Atalar sözü” kitabının nəşrindən (1899) yüz on ildən artıq bir vaxt keçsə də, qədim Azərbaycan torpağı, Türk-Oğuz yurdu İrəvanın adı ilə bağlı olan bu kitabı transliterasiya edərək 2003-cü ildə “Səda nəşriyyatı”nda yenidən çapına nail olmuşdur. “Atalar sözü”nün yeni nəşri barədə “Respublika” qəzeti öz oxucularına geniş məlu- mat vermişdir [160]. Azərbaycan folklorşünaşlığı tarixində müs- təqil janr kimi ilk orijinal “Atalar sözü” kitabının çap işi İrəvanın, xüsusən də Qəmərlinskilər nəslinin tanınmış simalarından olan Məmmədvəli Qəmərlinin adı ilə bağlıdır. Bu əsərə daxil edilən 750-yə yaxın atalar sözü, məsəllərin linqvonetik və mövzu cəhət- dən zənginliyini müəllif öz dövründə diqqət mərkəzində saxlaya bilmişdir. İrəvan bölgəsinin ləhcəsinin, danışıq tərzi ilə bağlı olan hikmətli sözlərin regional səciyyə daşıdığını diqqətə çatdıra bil- mişdir. Mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabi ilk “Atalar sö- zü”nün nəşr olunmasının əks-səda doğurduğunu, bir ədəbi-mə- dəni hadisə olduğunu təqdir etmiş, hətta bu önəmli hadisəyə “Molla Nəsrəddin”jurnalı da ilk nömrəsində yer ayırmışdır. Müəllifin ön sözdə yazılmış mülahizələri faktlara əsaslanır. Qeyd edilir ki, Azərbaycanın qədim elm-mədəniyyət mərkəzlərin- dən olan Bakı, Təbriz, Gəncə, İrəvan, Zəncan kimi şəhərlərdə, həmçinin azərbaycanlılardan ibarət diasporanın məskunlaşdığı İs- tambul, Tiflis tək paytaxtlarda onlarla folklor kitabları həyata və- siqə almışlar. Naşiri Həsənbəy Zərdabi olan “Türk nəğmələri məc- muəsi” (B., 1901, təkrar nəşr: 1909), “Seyfəlmülk və Mələkə xa- nım”, “Sərgüzəşt və səfərnameyi şahzadə Seyfəlmülk Mirzə” (Təbriz, 1903, 1904), “Kitabi-Mehri Mah” (Təbriz, 1908) nağıl- dastanları, Əlabbas Müznibin hazırladığı “Şeyx Bəhlul lətifələri” (B., 1910), Aşıq Sumbatın şeirləri (B., 1911), Y.V.Çəmənzəminli- nin adı ilə bağlı “Məlik Məmməd”in nağılı (B., 1911), Kərimbəy İsmayılovun “Nağıllar məcmuəsi” (B., 1911), “Kitabi-Mehri Mah” (Təbriz, 1911), “Aşıq Qərib” dastanı (Gəncə, 1912), F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” (B, 1912), Ağa Həsən Mirzəzadənin “Məlik _________Milli Kitabxana_________ 71 Məmməd və Yəmən padşahının nağılı” (B., 1912), “Bəhram və Güləndam” (Təbriz, 1913), “Kərəm ilə Əsli” (B., 1913), “Şahzadə Əbülfət və Rəna xanım” (B., 1918), “Hekayeyi Şirin Fərhad ilə” (ilsiz) dastanları, Mirzə Abbas Abbaszadənin “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qaynana-gəlin sözləri” (B., 1914, təkrar nəşr: 1918), Ağasıbəy Gəraybəyovun “Gülməli nağıllar” (B., 1915), “Mahnılar”, “Milli nəğmələr” (B., 1919) və sair kimi kitablar milli folklorumuzun mövzu və məzmun zənginliyindən soraq verir. “Əmsali-loğman, yaxud qırx iki nağıl və hekayə” (ərəb di- lindən tərcümə edən Ü.Cəlal, B., 1889), “Molla Nəsrəddin məz- həkəsi” (farscadan çevirəni Ə.Müznib, B., 1909, təkrar nəşr: 1911), “Əlibaba və qırx quldur” (rus dilindən çevirəni Məmməd- sadıq Axundov, B., 1910, təkrar nəşr: 1914), 1910-1912-ci illərdə Əlabbas Müznib tərəfindən fars dilindən tərcümə edilərək 37 hissədən – kitabdan ibarət “Əlifleyla” (Min bir gecə) nağılları folklor irsimizdə özünə əsaslı yer tapan nəşrlər olmuşlar. Müəllif bu və bu qəbildən olan onlarla folklor toplusunun nəşr tarixindən yüz ilə yaxın bir dövr keçdiyini vurğulayır. Mə- nəvi-mədəni xəzinəmizin bu ilkin örnəklərinin əldə edilməsi istə- nilən səviyyədə deyildir. Onların kitab halında olan az bir hissəsi qorunmuş, əksəriyyəti isə mikrofilm, foto-surət saxlanıldığından faydalanılması çətinlik törətmişdir. Azərbaycanşünaslıq, xüsusilə folklorşünaslıq sahəsində apa- rılmış çoxillik araşdırmaların əksəriyyətində bu ədəbi-mədəni işə müraciət dolayı yolla həyata keçirilmişdir. İlkin qaynağa istinad edənlərin ədəbiyyat göstəriciləri isə sonrakı tədqiqat işlərində “özününküləşdirilmiş”, araşdırmadan-araşdırmaya köçürülmüşdür. Poetik söz xəzinəmizin bu nadir incilərini yenidən nəşr edib elmi-ictimai fikrin istifadəsinə vermək çağdaş folklorşünaslarımı- zın vacib məsələlərindən sayıla bilər. Bu mənada Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun həyata keçirdiyi “Azərbaycan folkloru- nun ilkin nəşrləri” seriyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tarixən Qədbi Azərbaycanda, türk diyarı kimi İrəvanda canlı ictimai-siyasi həyat tərzi davam etmiş, XIX əsrin sonları, XX əs- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|