6
Protokol həkim-psixiatrlar, ilkin səhiyyə sistemində çalışan
terapevtlər, ailə həkimləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
İstehlakçı qrupu: şizofreniya xəstəliyi olan böyük yaşlı şəxslər və
onların ailə üzvləri.
Protokolun məqsədləri:
►
Müasir diaqnostika və müalicə metodlarını tətbiq etməklə
şizofreniyanın diaqnostika və müalicəsinin təkmilləşdirilməsi
►
Şizofreniyanın erkən aşkar edilmə səviyyəsinin yüksəldilməsi
►
Şizofreniya diaqnozu olan xəstələrin həyat keyfiyyətinin və
sosial uyğunlaşmasının yaxşılaşdırılması
ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Şizofreniya-xəstələnmə və ölüm üzrə yüksək göstəricilərə malik
olan, ciddi, lakin müalicəyə tabe olan prosessual psixi xəstəlikdir.
Xəstəlik çox vaxt cavan yaşlarda meydana çıxır və bütün ömür boyu
psixotik əlamətlərlə gedərək, xəstələrin fəaliyyətinə əhəmiyyətli
dərəcədə təsir edir.
Tarixi kontekstdə şizofreniyanın spesifik əlamətləri Assosiativ
pozulmalar, Affektiv pozuntular, Autizm və Ambivalentlikdir (4A).
Müasir təsəvvürlərə görə, şizofreniyaya psixikanın təfəkkür,
qavrama, emosiya, iradə, davranış kimi sahələrinin pozulması kimi
baxılır.
Təfəkkürün formal pozulması, nizamsız davranış, diqqətin və
qısamüddətli yaddaşın pozulması kimi ümumi əlamətlər,
hallüsinasiya, sayıqlama, katatonik əlamətlər, psixi avtomatizmin
təzahürləri aid olan pozitiv (məhsuldar) əlamətlər, həmçinin
autizm, təfəkkürün məhsuldarlığının azalması, nitqin kasadlığı,
sosial uzaqlaşma, emosiyanın solğunlaşması, iradənin zəifləməsi
daxil olan neqativ (defisitar) əlamətlər ayırd etmək qəbul
olunmuşdur. Neqativ əlamətlər remissiya dövründə də ola bilər, bu
zaman onlar xəstəliyin xüsusiyyəti ilə bilavasitə əlaqədar ola bilir və
ya yanaşı depressiya, dərmanların əlavə təsiri və yaxud xəstələrin
sosial uzaqlaşması nəticəsində baş verir.
Şizofreniyalı xəstələr, o cümlədən, intihar, psixoaktiv
maddələrin istifadəsi, evsizlik, işsizlik, həmçinin somatik
xəstələnmə aid olan yüksək ictimai təhlükə riskinə malikdirlər.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır
7
Şəxsiyyətin müəyyən dəyişiklikləri, sosial və qohumluq əlaqələrinin
itirilməsi ilə əlaqədar olaraq, şizofreniyalı xəstələr tez-tez qeyri-
qanuni əməllərin qurbanları olur və digər insanlar tərəfindən ayrı-
seçkiliyə məruz qalırlar. Qeyd etmək vacibdir ki, şizofreniyalı
xəstələr və onların ailə üzvləri çox vaxt, xəcalət, günahkarlıq və ya
dəyərsizlik hissi ilə bağlı olan damğanın təsirini hiss edirlər, bu isə
zəruri yardım üçün müraciət etməyə mane olur.
Şizofreniyanın etiopatogenetik amilləri
Müasir təsəvvürlərə görə, şizofreniya müxtəlif etiologiyalı, irsi
meyillilikli, həmçinin bətndaxili və perinatal daxil olmaqla müxtəlif
provokasiyaedici amilləri olan heterogen xəstəliklər qrupa aiddir.
Uşaq yaşlarında inkişafa təsir edən və/ və ya daha gec dövrlərdə
fərdin zəifliyini artıran psixososial amillər müəyyən rol oynaya bilər.
Neyrovizualizasiyanın müasir metodları şizofreniyalı xəstələrdə
MSS-də müəyyən struktur və funksional dəyişikliklərin olmasını
ehtimal etməyə imkan verir, lakin tədqiqatlar onların şizofreniya
üçün spesifik olmasını təsdiq etmir. Həmçinin şizofreniyanı aşkar
etmək üçün spesifik laborator testlər mövcud deyil. Şizofreniyanın
etiopatogenezində dofaminergik ötürülmənin pozulması, mütləq
səbəb olmasa da, çox mühüm rol oynayır. Dofamin hipotezi beynin
müəyyən nahiyələrində (mezolimbik sistem) dofaminin hasil
olmasının artmasını və ya dofamin reseptorlarının həssaslığının
yüksəlməsini ehtimal edir ki, bu da oyanıqlığın artmasına və pozitiv
simptomatikanın meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda
alın nahiyəsində dofaminergik aktivliyin azalması və neqativ
əlamətlərin inkişaf etməsi baş verir. Dofamin hipotezi psixotik
əlamətlərin müalicəsi üçün istifadə olunan, mezolimbik sistemdə D
B
2
B
reseptorları blokada edən ənənəvi neyroleptiklərin effektivliyini izah
edir. Eyni zamanda 5-HT
B
2A
B
serotonin və spesifik dofamin
reseptorlarını blokada edən atipik antipsixotiklər neqativ əlamətləri
aradan qaldıra bilir.
Epidemiologiya
Şizofreniyanın yayılması sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə 0,4%-
dən 1,4%-ə qədər dəyişir. ÜST-nın məlumatlarına görə şizofreniya
ilə illik xəstələnmə hər 1000 əhaliyə 0,22%-ə bərabərdir. Şizofreniya
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır
8
ilə xəstələnmə riski 1% qiymətləndirilir, kişilər və qadınlar üçün
eynidir.
20-40% pasiyentlərdə ilk psixotik əlamətlər 20 yaşa qədər
meydana çıxır. Bu zaman xəstələnmənin zirvəsi kişilərdə 15-25
yaşlara, qadınlarda isə 25-35 yaşlara təsadüf edir. Bundan başqa
qadınlarda 40-45 yaşlarda, bilavasitə menopauzadan əvvəl
xəstələnmənin ikinci zirvəsi qeyd olunur. Əlavə etmək lazımdır ki,
kişilərdə çox vaxt neqativ əlamətlər, qadınlarda isə affektiv
əlamətlər aşkar olunur. Məhsuldar əlamətlərin ifadə olunması isə hər
iki cinsin nümayəndələrində eynidir.
80% şizofreniyalı xəstələrin valideynlərində xəstəliyin əlamətləri
aşkar edilmir, valideynlərdən biri bu xəstəlikdən əziyyət çəkirsə
uşaqlarda şizofreniyanın əmələgəlmə riski 10-13%, əgər hər iki
valideyn xəstədirsə, 35-40% təşkil edir. Biri şizofreniyadan əziyyət
çəkən monoziqot əkizlərdə risk 50%-80%, diziqotlar, həmçinin
qardaş və bacılarda isə 10%-40%ə qədərdir.
Şizofreniyanın təbii gedişi və nəticələri
Prodromal dövr bir-neçə aydan bir-neçə ilə qədər davam edə
bilər. Bu dövrdə aydın psixotik əlamətlərin təzahür etməsinə qədər
pasiyentlərdə, funksional adaptasiyanın pisləşməsi, sosial əlaqələrin
zəifləməsi və həmçinin yuxunun pozulması, təşviş, tez hirslənmə,
diqqətin pisləşməsi, qeyri-adekvat davranış kimi təzahür edən qeyri-
spesifik əlamətlər qeyd oluna bilər.
Prodromal dövrün sonunda qavramanın pozulması, şübhəlilik,
qeyri-adi mülahizələr söyləmək meydana gələ bilər, bu isə, psixozun
meydana gəlməsini göstərir.
İlk psixotik epizodun inkişaf etməsi həm qəflətən, həm də
tədricən ola bilər.
İxtisaslaşdırılmış yardıma, adətən, xəstəliyin başlamasından 1-2
il keçdikdən sonra müraciət edilir. Şizofreniyanın inkişafında üç
mərhələ ayırd oluna bilər: psixotik epizod (kəskin mərhələ),
sabitləşmə (yarımkəskin mərhələ) və remissiya (müvəqqəti sağalma
mərhələsi).
Psixotik epizod sayıqlama, hallüsinasiya, təfəkkürün formal
pozuntuları və nizamsız davranış kimi produktiv (məhsuldar)
psixopatoloji əlamətlərin mövcud olması ilə səciyyələnir. Neqativ
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır
Dostları ilə paylaş: |