Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

302
XIV FƏSİL.
ƏTRAF MÜHİTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİ 
TƏNZİMLƏMƏ SİSTEMLƏRİ 
 
1.
Ətraf mühit və təbii ehtiyatların mühafizəsi 
fondlarının formalaşması mənbələri; 
2.
Dövlət ətraf mühiti mühafizə fondu; 
3.
Regional ətraf mühiti mühafizə fondları; 
4.
Müəssisələrin ətraf mühiti mühafizə fondları; 
5.
Təbiəti mühafizə fəaliyyətinin stimullaşdırılma-
sının iqtisadi sistemləri; 
6.
Vergi ödəmələrinin ekoloji meyarları; 
7.
Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində bank sis-
temləri. 
 
1. Ətraf mühit və təbii ehtiyatların mühafizəsi 
fondlarının formalaşması mənbələri 
 
Ətraf mühitdən istifadənin ödənişli (pullu) sis-
temi ekoloji tədbirlərin maliyyələşdirilməsinin əsas 
mənbəyidir.
Təbii ehtiyatların istifadəyə, ətraf mühiti 
çirkləndirməyə, tullantıların yerləşdirilməsinə görə ödə-
mələr sistemi, habelə onların tutulması və istifadəsi təbii 
ehtiyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri ilə müəyyən 
edilir. 
Ətraf mühitdən səmərəli istifadə tədbirlərinin 
əsas maliyyə mənbələri aşağıdakılardır: 
-
müəssisələrin şəxsi vəsaitləri; 
-
müxtəlif səviyyəli büdcələr; 
-
büdcədənkənar məqsədli fondlar - ehtiyatlar üzrə, 

---

303
ekoloji, sığorta fondları, habelə özəlləşdirmə prosesində 
yaradılmış ekoloji fondlar; 
-
bank kreditləri, sponsor vəsaitləri, beynəlxalq 
təşkilatların maliyyə köməyi; 
-
ianələr və s. 
Məlumdur ki, müstəqilliyin ilk dövründə təbiəti 
mühafizə tədbirlərinin büdcələrdən maliyyələşdirilməsi 
mürəkkəb məsələlərdən birinə çevrilmişdi. Ekoloji məq-
sədlər üçün mərkəzi büdcədən demək olar ki, vəsait ay-
rılmır, şəxsi vəsaitlərin isə həcmi çox cüzi idi (0,2-
0,3%). SSRİ dövründə də, təbiəti mühafizəyə yönəldilən 
vəsaitin həcmi milli gəlirin həddən çox az faizini təşkil 
edirdi. Məsələn, bu rəqəm bütün ittifaq üzrə 0,8-1,2 %, 
Pribaltika Respublikaları üzrə 1,5-1,7 %, Gürcüstan və 
Ermənistan üzrə 0,7-1,0 %, Azərbaycan üzrə isə 0,3-
0,5% təşkil edirdi. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır 
ki, təbiəti mühafizə tədbirlərinə hər il ümumi daxili 
məhsulun 2-3 %-i qədər vəsait lazımdır. Buna baxmaya-
raq, müəssisələr bu məqsədlə ayrılan vəsaitlərdən səmə-
rəli istifadə etmirlər. Təsadüfi deyil ki, yalnız büdcədən 
maliyyələşdirilməli olan kommunal-məişət tullantıları 
sularının təmizləyici qurğularının tikintisi 1994-cü ildə 
dayandırılmışdır. Gəncədə (gücü 150 min.kub m/gün), 
Şirvanda (45-50 min kub m), Sumqayıtda (290 min kub 
m), Mingəçevirdə (140 min kub m), Masallıda (10 min 
kub m), Ağdamda (10 min kub m) və s. 80-cı illərdən ti-
kilən təmizləyici qurğuların da tikintisi dayandırılmış-
dır. Bakıda 1972-ci ildən tikilən, layihə gücü 940 min 
kub m olan təmizləyici qurğunun yalnız birinci növbəsi 
(600 min kub m gücündə) 1990-cı ildə təhvil verilmiş-

---

304
dir. Əksər şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda kanalizasiya 
xətlərinin tam olmaması üzündən fəaliyyət göstərən 20-
dən çox təmizləyici qurğu səmərəsiz işləyirlər. Həm də 
onlar artıq amortizasiya müddətlərini çoxdan keçmişlər.