Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

 
2. İqtisadi inkişafda davamlı (dayanıqlı) inkişaf 
 
Davamlı inkişaf dedikdə indiki nəsillərin tələbi-
ni ödəyən gələcək nəsillərin tələbinin ödənilməsini 
təhlükə altına almayan inkişaf başa düşülür. 
Davamlı 
inkişaf konsepsiyası ilk dəfə 1987 ci ildə BMT Beynəl-
xalq Komissiyasının məruzəsində təklif edilmişdir. Bu 
sənədin işlənməsində 200- dən çox dövlət iştirak etmiş-

---

32
dir. 1992
-
ci ildə ətraf mühit və inkişaf üzrə BMT-nin 
Rio-De-Janeyro da keçirilmiş konfransı bu konsepsiyanı 
planetin bütün ölkələri üçün XXI əsrdə fəaliyyət planı 
kimi təsdiq etdi. Davamlı inkişaf konsepsiyasının əsas 
ideyası sosial-iqtisadi və ekoloji inkişafın qarşılıqlı bağ-
lılığı üçün şərait və mexanizmlərin vəhdətdə baxılması-
dır. Yalnız bu halda cəmiyyət və təbii mühitin inkişafı 
üçün zəmin yaradıla bilər. 
Davamlı inkişaf konsepsi-
yası ekoloji, iqtisadi və digər sosial problemlərin bir-
liyini nəzərdə tutur. 
Bu konsepsiya əhalinin artımının 
tənzimlənməsi imkanına insanlarda şüurlu istehlakın 
formalaşdırılmasına, ekoloji mədəniyyət etikasına əsas-
lanır. Ətraf mühit və təbiətdən istifadə sahəsinin mütə-
xəssislərin qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: 
1.
təbiətdən səmərəli istifadə vasitələri, metod və 
formalarının tədqiq edilməsinə və əlverişli həyat şəraiti-
nə nail olmaq; 
2.
ehtiyatların kompleks istifadəsinə yönəldilmiş 
tədbirlərin əsaslandırılması və hazırlanması; 
3.
iqtisadiyyatın ekologiyalaşdırılmasını əsaslan-
dırmaq; 
4.
gələcək nəsillərin mənafeyini nəzərə almaqla 
cəmiyyət və təbiət arasındakı qarşılıqlı əlaqənin opti-
mallaşdırma metodlarını işləyib hazırlamaq; 
5.
təbiətdən istifadənin idarəetmə sistemində döv-
lət və regional orqanların səmərəli formalaşdırılması; 
6.
təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində qabaqcıl 
təcrübənin təhlili və ümumiləşdirilməsi və s. 
Ətraf mühitin səmərələşdirilməsi sahəsində vəzifə-
lərin çoxtərəfli olmasını nəzərə alaraq onların hamısı bu 

---

33
və ya digər dərəcədə maliyyə vəsaitinin ayrılması və 
tədbirlərin səmərəlilik dərəcəsinin müəyyən edilməsi ilə 
əlaqədardır. Bununla əlaqədar olaraq yeni bir iqtisadi 
fənnin yaranması və inkişafı zərurəti meydana çıxır. Cə-
miyyətlə təbiət arasında qarşılıqlı əlaqənin iqtisadi as-
pekti müəyyən bir tarixə malikdir, lakin, bu əlaqə indiki 
mərhələdə yeni əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu tarix fi-
ziokratlar dövründən başlayır. Onlar hesab edirdilər ki, 
cəmiyyətin sərvəti əkinçilikdən yaranır. Bu problemə 
D.Rikardo və T.Maltus böyük diqqət yetirirdilər. İqtisa-
di inkişafın perspektivliyinə onlar pessimist baxırdılar. 
K.Marks hesab edirdi ki, kapitalizm təbiəti dağıdır və 
yalnız və kommunizm insan və təbiət arasındakı ziddiy-
yəti aradan qaldıra bilər. Neoklassiklər fərz edirdilər ki, 
rasional və xudpəsənd (eqoist) insanlar ictimai maraqla-
rını təmin etmək üçün Pareto-meyarlardan istifadə edir-
dilər. Humanist istiqamətlərin tərəfdarları fərdiyyətin re-
gional davranışını rədd edirlər, rasionalist anlayışının 
genişləndirilməsini arzulayırlar və insanların tələbatı 
iyerarxiyasında yüksək keyfiyyətin ətraf mühitə olan tə-
ləbatını birinci sıraya qoyurlar. 
Hazırda bütün iqtisadi məktəblərin hamısı bu və ya 
digər qaydada iqtisadi inkişafı ekoloji problemlərlə əla-
qələndirirlər. Lakin, ətraf mühitin iqtisadiyyatı sahəsin-
də aparılan ətraflı nəzəri tədqiqatlar maddi rifah iqtisa-
diyyatı və zahiri effektlər nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilir. 
Rifah iqtisadiyyatının vəzifəsi iqtisadi optimum şərtləri-
ni təsvir etməkdən ibarətdir. Bu nəzəriyyə çərçivəsində rə-
qabət (bazar) və iqtisadi optimum arasında qarşılıqlı əlaqə 
yaradılır. Zahiri effektlərin mövcudluğu iqtisadi səmərənin 

---

34
ictimai və mülki cəhətdən qiymətləndirilməsi arasında zid-
diyyətə səbəb olur. A.Piqu özünün “Rifah iqtisadiyyatı” 
(1920) əsərində ictimai və mülki xərclər arasındakı qeyri-
bərabərliyi göstərməklə həmin proseslərin dövlət tənzim-
lənməsi zərurətini irəli sürürdü. 
Keçən əsrin 60-70-ci illərində bir çox ölkələrdə 
ekoloji şəraitin kəskinləşməsi müşahidə olunur. Həmin 
dövrdən, ətraf mühitin iqtisadiyyatı (Keçmiş SSRİ-də 
isə təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı) formalaşmağa 
başlayırdı. Ekoloji problemlərin iqtisadi aspekti tədqiqat 
sahəsinə çevrilir. İlk növbədə ətraf mühitlə iqtisadi in-
kişaf arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin təhlilinə başlanır və 
bunun əsasında bəşəriyyətin gələcək inkişaf yolları öy-
rənilir, təbiəti mühafizə sahəsində bazar iqtisadiyyatının 
mexanizminin imkanları nəzərdən keçirilir, proqnozlaş-
dırma və s. məsələlər elmi cəhətdən ön plana çəkilir. 
“Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” iqtisadi elmlər və 
fənnlər qrupuna daxil olur, bir sıra elm sahələrinin qov-
şağında özünə yer tutmaqla, sahələrarası elmə çevrilir. 
Xarici ölkələrdə “Ətraf mühitin iqtisadiyyatı”nı iqtisadi 
nəzəriyyənin köməkçi (yardımçı) fənni kimi qəbul edir-
lər. Hazırda bu sahə ilk növbədə iqtisadiyyatla ekologi-
ya arasındakı elm kimi qiymətləndirilir.