Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
113
də az əhəmiyyət daşımır. ABŞ və Avropa İt-
tifaqı  regiondakı  postsovet  respublikalarını 
tədricən Rusiyanın təsir dairəsindən tam çıx-
ması məqsədi ilə müxtəlif siyasi (Aİ-nin Şərqə 
doğru genişlənməsi - Şərq tərəfdaşlığı, Asso-
siativ üzvlük, “Qara Dəniz Sinergiyası”), iqti-
sadi (Rusiyanın təsir dairəsindən kənar neft 
və  qaz  istehsalı  konsersumları  və  kəmərlər) 
və  hərbi  (NATO-nun  genişlənmə  cəhdləri) 
layihələr    təqdim  edir,  regional  dövlətlərin 
yaratdığı  siyasi  birlikləri  (GUAM,  QDİƏT) 
dəstəkləyir.  Təhlükəsizlik  məsələlərində 
ABŞ  müstəqillik  qazanmış  respublika-
ların  hərbi  kadr  potensialının  artırılması 
məqsədi  ilə  onlara  müxtəlif  texniki  yardım-
lar göstərir. Bu işdə ABŞ Türkiyə və Rumıniya 
ilə  əməkdaşlıq  şəraitində  fəaliyyət  göstərir. 
ABŞ  Hərbi  Dəniz  Qüvvələrinə  aid  gəmilərin 
Qara  dənizdə  üzməsi  intensivləşir.  Mon-tre 
razılaşmasına  əsasən,  Qara  dənizdə  qeyri-
hövzə  dövlətlərinə  məxsus  hərbi  gəmilərin 
müddətlə  olması  zərurətinə  baxmayaraq, 
xüsusilə regionda konflikt vəziyyətləri yaran-
dıqda ABŞ-a məxsus hərbi gəmilər bu sulara 
daxil olur. Bu hal 2014-cü ildə Ukrayna böh-
ranı zamanı müşahidə olundu. ABŞ Xəzər hövzəsi dövlətlərində də HDQ-lərin 
gücləndirilməsi məqsədi ilə müəyyən texniki yardımlar göstərmişdir. 
2002-ci  ildə  Prezident  Corc  Buş  tərəfindən  təqdim  olunan  strategiyaya 
əsasən, Qara dəniz və Xəzər regionu ABŞ üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən  re-
gion elan edildi.  Burada regionun təkcə enerji ehtiyatları deyil, həm də Pakistan, 
Hindistan və Cənub-Şərqi Asiyanın inkişafda olan bazarlarına doğru yolda əsas 
məntəqə kimi strateji əhəmiyyəti göstərilirdi [9].
6. Türkiyə 
Regionda Rusiyadan sonra tarixi uzun illəri əhatə edən siyasi, hərbi və iq-
tisadi əlaqələrə malik ölkə kimi Türkiyə bir tərəfdən burada əksər dövlətləri 
öz  hakimiyyəti  altında  birləşdirmiş  Osmanlı  imperiyasının  varisi  kimi,  digər 
tərəfdən NATO-nun fəal üzvü, ABŞ və Aİ-nin regionda reallaşdırdığı yanacaq 
ehtiyatlarının istehsalı və onların nəqli layihələrində əsas tərfdaş kimi çıxış edir. 
Türkiyə  aralarında  müəyyən  problemlərin  mövcudluğuna,  regional  rəqabət 
reallıqlarına  baxmayaraq,  Rusiya  ilə  də  geniş  iqtisadi  əlaqələrə  malikdir. 
Türkiyə təhlükəsizlik 
baxımından Qara dəniz 
hövzəsindəki hərbi 
mövcudluğunu inkişaf 
etdirir. Regionda hərbi 
potensialına görə ikinci 
dövlət sayılan Türkiyə Qara 
dəniz bölgəsində üç səhra 
qoşununa, iki aviasiya 
komandanlığına, Hərbi 
Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) 
“Şimal” operativ qrupuna 
(bura müxtəlif təfsilatlı 40 
hərbi gəmi daxildir) malikdir. 
Rusiyanın Abxaziya və Cənubi 
Osetiyada hərbi cəhətdən 
genişlənməsinə cavab 
olaraq Türkiyə Qara dənizin 
cənub sahillərində HDQ-
lərinə məxsus bölmələrini 
gücləndirməyi planlaşdırır. 

---

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
114 
Türkiyənin regionda başlıca maraqları regional güc kimi nüfuzunu saxlamaq, 
Xəzər  hövzəsində  hasil  olunan  təbii  yanacağın  onun  ərazisindən  keçməklə 
nəqlində əsas olan mövqelərini qorumaq və inkişaf etdirməkdir. Asiya və Av-
ropanı birləşdirəcək nəqliyyat layihələrinə də (TRASEKA) Türkiyə böyük maraq 
göstərir. Türkiyə təhlükəsizlik baxımından Qara dəniz hövzəsindəki hərbi möv-
cudluğunu inkişaf etdirir. Regionda hərbi potensialına görə ikinci dövlət sayı-
lan Türkiyə Qara dəniz bölgəsində üç səhra qoşununa, iki aviasiya komandanlı-
ğına, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) “Şimal” operativ qrupuna (bura müxtəlif 
təfsilatlı 40 hərbi gəmi daxildir) malikdir. Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Oseti-
yada hərbi cəhətdən genişlənməsinə cavab olaraq Türkiyə Qara dənizin cənub 
sahillərində  HDQ-lərinə  məxsus  bölmələrini  gücləndirməyi  planlaşdırır  [10; 
11]. Hərbi gücün inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, Türkiyə ötən əsrin 90-cı illərindən 
bir  sıra    regional  əməkdaşlıq  təşkilatlarının  əsas  təşəbbüsçüsü  kimi  də  çıxış 
edir (BSEC, Blackseafor, Black Sea Harmony). Cənubi Qafqazda Azərbaycan və 
Gürcüstanla  sıx  əlaqələrə  malik  Türkiyə  bu  iki  dövlət  arasında  əməkdaşlığın 
inkişafını stimullaşdırır. Son zamanlar rusiyalı ekspertlər Abxaziyada Türkiyənin 
iqtisadi nüfuzunun güclənməsini narahatlıqla qeyd edirlər. 
Bölgədəki maraqlarının daha çox ABŞ və Aİ ilə yaxınlığını, NATO ilə geniş in-
teqrasiyasını, regional rəqabəti nəzərə aldıqda yaxın illərdə regionda Türkiyə və 
Rusiya arasında rəqabət potensialının yüksək olacağını söyləmək mümkündür. 
7. Rumıniya     
NATO və Aİ-nin üzvü, ABŞ ilə beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində sıx əlaqələrə 
malik Rumıniya regionda mövcud olan problemlərin aradan qaldırılmasında fəal 
rol  oynayır,  NATO  və  Aİ-nin  Şərqə  doğru  genişlənməsi  və  bu  təşkilatlara  üzv 
olmaq istəyən dövlətlərin dəstəklənməsinin tərəfdarı kimi çıxış edir. Rumıniya-
nın  milli  və  regional  təhlükəsizlik  sahəsində  başlıca  məqsədləri  sırasında  ABŞ 
ilə mövcud olan strateji tərəfdaşlığın möhkəmləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi, 
regional və subregional layihələrin inkişafı xüsusi yer tutur. Rumıniya Qara dəniz 
regionu, NATO və Aİ arasında körpü rolunda  çıxış etməyi xarici siyasətinin əsas 
məqsədlərindən biri kimi görür. Bu dövlət bir sıra regional konfliktlərin (Dnes-
tryanı və Balkanlarda) həllində vasitəçi kimi çıxış edir. 
Rumıniya hərbi potensialını gücləndirmək məqsədi ilə son illər ABŞ və NATO 
ilə sıx əməkdaşlıq edir. Hazırda çoxməqsədli F-16 təyyarələrinin və digər hərbi 
nəqliyyat vasitələrinin  alınması həyata keçirilir. ABŞ-ın “Lockheed Martin” şirkəti 
ilə birlikdə NATO-nun Rumıniya seqmentinin təminatı üçün çoxməqsədli mobil 
RLS-lərin (AN/TPS-79) istehsalı reallaşdırılıb [12]. 2005-ci ildə imzalanmış sazişə 
əsasən,  Rumıniya  ərazisində  ABŞ-a  məxsus  4  hərbi  baza  yerləşdirilib.  Hərbi 
ekspertlərin  qiymətləndirməsinə  əsasən,  bu  bazalar  vasitəsilə  ABŞ  HHQ-nə 
məxsus təyyarələr yanacaq doldurmaq üçün eniş etmədən birbaşa Yaxın Şərq 
və  Mərkəzi  Asiyaya  uçuşlar  həyata  keçirə  biləcəklər  [13].  Rumıniya  Avropada 

---