-
36
-
sözlərin» yayıcısını aradan qaldırılmaqla «şər fikirlərin» mənzilinə yol açılır, eləcə
də ikincinin məhvi ilə «şər əməllər» sahibinin yanına getmək imkanı yaranır. Bu
üç mərhələ keçildikdən sonra Qaranlıq, ya da İşıqlı dünyalara çıxış üçün vəsiqə
əldə edilir. Lakin Bəxt ulduzu Şərin əsas daşıyıcılarını (şər sözü, şər fikri və şər
əməli) aradan götürən demiurqa Yer altında qaldığına görə göyün dərinliklərindən
himayədarlıq edə bilmir. Çünki İşıqlı dünyanın sakral qüvvələri aşağı qatda nələr
baş verdiyinin fərqinə varmırlar, orada ancaq şər meydan sulayır. Ona görə də
dərin quyulara düşənin atdığı hər addım ölçülüb-biçilməlidir. İlk növbədə, Yer
sakininin qarşısında duran əsas şərt ondan ibarət olur ki, rastlaşacağı iki bir-biri ilə
kəllələşən qoçdan birinin belinə minəndə şansını əldən verməsin. Əks halda şərin
beşiyinə – Anhro-Manyunun əbədi qaranlıq mənzilinə düşəcək... Diqqət yetirin,
«Avesta» təsəvvürlərində Şərlə Xeyirin təmsilçiləri ancaq yer üzündə – İşıqlı
dünyada bir-biri ilə vuruşurlar. Mifoloji mətndə isə Ağ Qoçla (İşıqlı dünyanın
bələdçisi) Qara Qoç (Qaranlıq aləmin bələdçisi) yeraltında daim döyüş
vəziyyətindədir. Hər ikisi çalışır ki, insanı öz belinə mindirib xidmət etdiyi ilahi
qüvvənin ölkəsinə aparsın. Seçimlə üzləşən mədəni qəhrəman torpağı eşə-eşə,
daim fırlana-fırlana bir göz qırpımında ötüb keçən qoçların ağını qarasından
ayırmağı bacarmalıdır və elə bir məqamı tutmalıdır ki, Ağ Qoçun belinə sıçraya
bilsin. Lakin Yeraltı aləmdə Ahur-Məzd tərəfdarlarının bəxtinin gətirməməsi
təbiidir. İşıqlı aləmin sakini üç mağaradakı üç nəhəng devi ağlı, gücü və
xeyirxahlığı ilə öldürmüşdü, ona bu işdə yerüstü dünyadan gətirilən gözəllər
yardım etmişdilər. O, yeraltı keçiddə isə təkdir, tanrısından uzaqdır, ona görə də
Qara Qoça tuş gəlir. Bu, əslində atəşpərəstlik mifoloji sistemə əsaslanan
qanunauyğun hal idi. Bu motiv, demək olar ki, əksər nağıllarımızda özünə yer
almışdır. Ən xarakterik nümunə isə hələ XIX əsrin II yarısında Azərbaycanda
yazıya alınıb rus mətbuatında dərc olunan «Məlikməmməd»dir. Y.V.Çəmən-
zəminli 80 il əvvəl yazdığı məqalələrində əsaslı şəkildə göstərirdi ki,
«Məlikməmməd» nağılı başdan-ayağa zoroastriya görüşləri ilə yoğrulmuşdur
1
.
Mifoloji mətnin nüvəsində «Avesta»dakı Yim haqqındakı mifin bəzi detalları
dayanır. İnsanın qocalığa və ölümə qarşı mübarizəsinin bünövrəsi ilkin görüşlərdə
qoyulmuşdur. İlk növbədə, yüksək əxlaqa malik olmaqla və tanrıların yasaqlarını
yerinə yetirməklə çox yaşamağın, gümrah və sağlam qalmağın yollarını aramışlar.
Yimin ölkəsində şər əməllər törətməyən bütün insanlar 15 yaşlı görünürdülər. Saf
təbiətli, ilıq, işıqlı, bərəkətli Xeyir məkanında möcüzəli Naara ağacı yetişirdi, onun
meyvəsi qocaları cavanlaşdırıb 15 yaşına çatdırırdı. «Məlikməmməd» nağılı da
analoji epizodla başlanır, lakin həmin sehirli bitki alma şəklinə düşür və bir
padşahın bağında yetişir. İşıqlı dünyada Yimin «qızıl dövrü»ndən qalan yeganə
nişanənin insanları dəyişdirməsi (gəncləşdirməsi) ilə razılaşmayan yeraltı aləmin
sakinləri – devlər ildə bir dəfə alma yetişən anda gecənin qaranlığından faydalanıb
bağa gəlir və qeyri-adi meyvəni dərib özləri ilə aparırdılar. Təkcə padşahın kiçik
1
Çəmənzəminli Y.V. Azərbaycan nağıllarının əhval-ruhiyyəsi. Əsərləri. III cild. – B., Elm, 1977, s. 44-
48.
-
37
-
oğlu Məlikməmməd onları təqib edib qızmar quyuya enməklə Zaratuştrun
başladığı mübarizəni şərin öz ölkəsində davam etdirir. Burada göstərilir ki, devlər
işıq aşiqləridirlər, ona görə də yer üzünün ən gözəl qızlarını (onlar işığı
simvollaşdırırlar) qaçırıb öz yanlarında saxlayırlar. Ancaq devlərin gündüzlər
quyudan çıxıb Günəşə baxmağa heç vaxt cəsarətləri çatmırdı.
Anhro-Manyu şər məxluqları insan şəklində yaradanda bir şeydən
ehtiyatlanmışdı və bu səbəbdən də devlərin canını özlərindən çox-çox uzaqda
yerləşdirmişdi. O, elə zənn etmişdi ki, devlər öz bədənlərində ürəyə (cana) sahib
olsalar, haqq, ədalət qarşısında təslim vəziyyətinə düşər, gözəllikləri görüb xoş
duyğulara uyar, nəticədə insanlarla birləşərdilər. «Məlikməmməd»də də göstərilir
ki, devlərin canı bədənlərində deyil, başqa məkandadır. Məhz Məlikməmməd işıqlı
aləmin nümayəndələri – əsir qızların məsləhəti ilə bir ağacın (Şər tanrısı bilir ki,
canı yer altında qoruyub saxlamaq çətindir, ona görə də yaratdığı məxluqların
yaşarlıq gücünü gecələr aparıb yer üstündəki ağaclarda gizlədir) başında gizlədilən
şüşəni tapıb sındırır, içindəki quşu tutub öldürməklə devlərin canını alır. Bu,
əslində bütpərəstlik dövrünün təsəvvürləri idi. Çünki büt-tanrıların da ruhu – canı
həmişə kənar varlıqlarda (ağaclarda, göllərdə və s.) göstərilir. Təsadüfi deyildir ki,
«Avesta»da da devlər əvvəlki inancların büt-tanrıları kimi xatırlanır və onların
ancaq şərə xidmət etdiyi ona görə geniş vurğulanır ki, insanlar köhnə dinlərdən əl
çəkib Ahur-Məzdin ətrafında birləşsinlər. Bu mənada müqəddəs «Kitab»ın
«Vəndidat» hissəsi «Devlər əleyhinə qanun» adlanır.
Atəşpərəstlik görüşlərindən fərqli olaraq Azərbaycan epik ənənəsində devlərə
ikili münasibət mövcuddur. Bəzi hallarda onlar xeyirxahlıq edirlər. Hətta
«İbrahimin nağılı»nda qəhrəmanın devlərlə qan qohumluğuna işarəyə rast gəlirik.
Bu onu göstərir ki, dev obrazı Azərbaycan poetik düşüncəsinə zoroastrizmdən
qabaqkı inancların qalıqları kimi düşmüş və bədiilik ünsürünə çevrilmişdir.
Pəri obrazında da eyni halla rastlaşırıq. Onlar çox vaxt tanrının elçiləri tək
xatırlanırlar. Quş (göyərçin), bəzən də heyvan (ceyran) cildində çay sahillərinə və
bulaq başına enirlər. Cildlərini əyinlərindən çıxardan kimi gözəl qıza çevrilir və
lüt-üryan suda çimməyə başlayırlar. Pərilərin cildlərini ələ keçirməklə bir neçə
istəyə çatmaq mümkündür. Çünki onlar suda çılpaq qalmasınlar deyə, bir sıra
fövqəltəbii işləri yerinə yetirməyə razılaşır və hətta başqalarının sirlərini
açıqlayırlar. Belə pəri-insan qarşıdurması qurbansız ötüşür. Lakin yer
sakinlərindən ziyan gördükləri halda pərilər dəhşətli fəlakətlər törədirlər. «Kitabi-
Dədə Qorqud»da Sarı çoban kimsəsiz yerdə bir pəri qıza rast gəlir, ona təcavüz
edir. Bunun nəticəsində qəddar, adamcıl Təpəgöz doğulur, saatla, günlə böyüyən
qeyri-normal məxluq el içində yağ-balla bəslənməsinə baxmayaraq insanlara – öz
qan qohumlarına qənim kəsilir, say-seçmə igidlərin ölümünə bais olur.
Təkcə əjdaha obrazı birmənalı şəkildə bəlaların, quraqlığın, aclığın,
xəstəliklərin səbəbkarı kimi təsvir edilir. O, həmişə yaşayış məntəqələrinə gələn
şirin suların mənbəyində durur, insanların nə göydən, nə də yerdən su əldə
etmələrinə imkan verir. Qarşısını kəsdiyi su dolub daşanda, yatağına sığmayıb
özünə axmaq üçün yol tapanda, daha doğrusu, qollara ayrılanda əjdahanın çoxlu