• Abid Tahirli
~
152
~
elmin, hün
ərin insaf olduğunu söyləyir. Darrürrahat müsəlmanları
sözd
ə, dildə yox, həqiqətən də hüquqlarına və özlərinə sahibdirlər.
Burada qadın-kişi bərabərliyi var və onların münasibəti akt və
şərtlərə bağlıdır. Qadını mal kimi alıb satmazlar, yaxud hüquqsuz
əsir kimi ərə verməzlər. Ailə cəbr, zor və insafsızlıqdan uzaqdır,
m
əhəbbət, ünsiyyət və qanun üzərində bina olunmuşdur. Nikahdan
əvvəl qadın və ər yaşları, keçici, irsi, fiziki xəstə olmadıqları barədə
arayış təqdim etməlidirlər. Qoca kişiyə cavan qızın ərə verilməsi
qadağandır.
Mü
əllif Əndəlüsün tərəqqisindən sonra onun süquta
uğraması səbəblərindən də söz açır: Düşüncələr, adət-ənənələr,
m
ənəvi duyğular yavaş-yavaş dəyişməyə başladı, azğınlıq,
t
ənbəllik, qayğısızlıq, kin-küdurət, təfriqə ilan ağusu kimi dövlət və
mill
ətin bədənini zəhərlədi, onu çürütməyə başladı. Xəstə ağacda
sağ meyvə olmaz. Paragöz, həris valilər, ağlı nöqsanlı və qeyrətsiz
hökmdarlar zühur etdi, fitn
əbazlar alimlərə, dadlı yalan söyləyənlər
sadiq b
əndələrə, nəfsinə düşkünlər və şəxsi mənfəət xəstələri
toplumun yararlılarına, riyabazlıq, göstəriş namazları faydalı
əməllərə, millətpərvərliyə qalib gəldi. Müsəlmanlar arasında baş
ver
ən bu anlaşılmazlıq və nifaqdan yararlanan düşmənlər Əndülüs
islam dövl
ətini süquta məhkum etdilər. Müəllif İspaniya hökmdarı
Ferdinadla
ərəb xilafəti arasında Əndəlüs uğrunda gedən döyüşləri
t
əfərrüatı ilə işıqlandırır.
Darrürrahat is
ə keçilməz, məğlubedilməz şəhər-qala kimi
qalır-yaşayır.
Molla Abbasın niyyətləri, arzuları çoxdur. Həcc ziyarətinə
getm
əyi, doğma Vətəni Türkistana qayıdıb Avropada, xüsusi ilə
Darrürrahatda gördükl
ərini
reallaşdırmağı,
həmvətənlərini
c
əhalətdən qurtulmaqda yardımçı olmağı, elmə, təhsilə, tərəqqiyə
• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
153
~
xidm
ət etməyi planlaşdırır. Odur ki, Darrürrahatdan geri qayıtmaq
ist
əyir. Lakin bura gəlmək nə qədər çətindirsə, buradan çıxmaq
ondan min qat artıq müşküldür və Molla Abbas bunun üçün yollar
axtarır, köhnə tanışları Fəridə Banu, Şeyx Cəlalla məsləhətləşir,
m
əhkəməyə, şəhər rəhbərliyinə müraciət edir. Bütün bu hiss-
h
əyəcanlar Molla Abbası dərin yuxudan ayıldır və özünü
x
əstəxanada, çarpayıda uzanmış vəziyyətdə, başının üstündə fransız
h
əkim qadını görür. Xanım ona artıq 40 gün xəstə olduğunu
ç
ətinliklə də olsa anladır. Molla Abbas gördüklərinin röya olduğuna
inanmaq ist
əmir. Təkidlə Darrürrahatın mövcudluğunu bildirir,
ətrafındakıları buna inandırmağa çalışır, hətta ora aparan yolu
tanıdığını da deyir. Lakin Darrürrahata aparan nə tunel, nə lağım, nə
n
ərdivan, nə də gizli yol vardı.
Molla Abbasın söylədikləri yuxuda ikən xəyalına gətirdikləri
id
i. Əlbəttə, böyük qələm, kəlam sahibi İ.Qaspiralı Darrürrahat
ölk
əsi timsalında müsəlman cəmiyyəti üçün arzuladıqlarını qələmə
almışdır. O, öz dil və dindaşlarının məhz belə cəmiyyətə layiq
olduqlarını, təəssüf ki, cəhalət içərisində çapaladıqlarını göz yaşları,
k
ədər və hüznlə qələmə almışdır. Ustadın üslubu orijinal olduğu
q
ədər də maraqlıdır, təsirlidir, düşündürücüdür. Əlbəttə, bizim
klassik
ədəbiyyatda ədalətli cəmiyyət ideyası hələ N.Gəncəvi
irsind
ən məlumdur. Lakin İ.Qaspiralıda bu model daha kamil, daha
real t
əsir bağışlayır, eyni zamanda İ.Qaspiralı bu cəmiyyəti qurmaq,
onun b
ərqərar olmasına nail olmaq yollarını da göstərməyə təşəbbüs
edir. Bu yol m
əktəbdən, təhsildən, elmdən keçir.
• Abid Tahirli
~
154
~
Sudan m
əktubları
«Darrürrahat müs
əlmanları»nda Molla Abbas Həcc
ziyar
ətinə getmək niyyətində olduğunu bildirir və əsərin sonunda
göst
ərir ki, keçmiş sevgilisi Marqaritanın fikirləri onun planlarını
d
əyişir. Məlum olur ki, Sudanlılar ingilis işğalına qarşı üsyana
başlayıblar və bu hərəkata Şeyx Mehdi Məhəmməd Əhməd
r
əhbərlik edir. Fransa Afrikada fransızların mənafelərinə toxunan
ingilisl
ərə qarşı mübarizədə Şeyx Əhmədə yardım edir. Marqarita
Molla Abbası da sudanlılara kömək etməyə ruhlandırır, beləliklə,
Molla Abbas Parisd
ən Sudana yola düşür. «Sudan məktubları»nın
əvvəlində də Molla Abbas Marqarita ilə görüşündən ətraflı bəhs
edir. Afrikada ingilis v
ə fransızların, eləcə də Osmanlının siyasəti
il
ə bağlı fikirlərini bölüşür. Daha sonra Molla Abbas üç fransızla
birlikd
ə Sudan səfərinə hazırlıqdan söz açır. Nəhayət, Molla Abbas
«Dağıstanlı şeyx», fransızlar da ona qoşulan müridlər kimi Afrikaya
yola düşürlər.
Molla Abbas ilk dayanacaqları olan Əlcəzair, onun tarixi,
xüsusi il
ə Fransa işğalına qarşı mübarizəsi haqqında məlumatlar
verir, bazarda, m
əclislərdəki görüşləri haqqında yazır. Görüşlərin
birind
ə məlum olur ki, Sudana bir neçə yol aparır və bunlardan ən
t
əhlükəsizi «Divanələr ölkəsi»ndən sonra başlanan «Qadınlar
dövl
əti»ndən keçəndir. Məclisdəkilərdən biri – zənci Abdulla Dari
b
ələdçilik xidmətini təklif edir. Molla Abbasgil razı olur.
Burada qeyd etm
ək yerinə düşür ki, İ.Qaspiralı bununla da
«Sudan m
əktubları»na nöqtə qoyur. Əslində, Sudana çatmamış
«Sudan m
əktubları» bitir. Bir çox müəlliflərin fikrincə, İ.Qaspiralı
bu
əsəri Şeyx Əhmədin (1843-1895) ingilis işğalından qurtulmaq
Dostları ilə paylaş: |