Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türkl ərin tərcümanı
• Abid Tahirli ~ 140 ~ yeri g əldikcə və xüsusi ilə mətbuatın cəmiyyətdə oynadığı əvəzsiz roldan b əhs edərkən Qafqaz türklərinin mədəni həyatına toxunan İ.Qaspiralı bir neçə dəfə Tiflisdə Ünsizadə qardaşları tərəfindən «Ziyayi-Qafqaziyy ə» adlı qəzetin nəşr olunduğunu məmnunluq hissi il ə vurğulayır və bu qəzetin xalqa çox böyük fayda verdiyini dil ə gətirir. 1901-ci ild ə yazdığı «Rusiya müsəlmanlarının mədəniləşmə- sinin başlanğıcı» adlı risaləsində H.Zərdabi tərəfindən buraxılan q əzeti «donmuş və buz bağlamış fikirlərə ildırım kimi ziya verən» q əzet kimi təqdir edir, «Zamanın tarixçəsi» («Tərcüman», № 2, 1 fevral 1908) m əqaləsində Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının «Şərqi- Rus» q əzetinin nəşrə başlamasını Qafqaz müsəlmanlarının çoxdankı arzusunun, s əyinin bəhrəsi kimi dəyərləndirir. Bütün bunlar və bu kimi m əsələlərlə bağlı yazdığı məqalələrdə İ.Qaspiralının epizodik toxunduğu məqamlardır. Yeri g əlmişkən qeyd edək ki, İ.Qaspiralı publisistik yaradıcılığında müxtəlif mövzularda qələmə aldığı məqalələrdə Az ərbaycanın, Qafqaz türklərinin həyatına bu və ya digər şəkildə 100 d əfədən çox istinad etmişdir! Lakin yuxarıda sadaladığımız yazılarında onun mövzusu birbaşa Azərbaycanla, onun mətbu həyatı il ə əlaqədardır. «Tiflisd ə yeni qəzet» adlı məqalədə İ.Qaspiralı Qafqazda türk dilind ə bir qəzetə böyük ehtiyac olduğunu və bunun nəşri üçün d əfələrlə təşəbbüs edildiyini, nəhayət M.A.Şahtaxtlının redaktor- luğu və naşirliyi ilə «Şərqi-Rus» qəzetinin nəşrə başladığını böyük sevinc hissi il ə oxucularına çatdırır. İ.Qaspiralı «Şərqi-Rus»u «T ərcüman»ın rəfiqi hesab edir, ümid edir ki, məslək, ideal c əhətdən də onlar eyni məqsədə xidmət, qulluq göstərəcəklər. İ.Qaspiralı «Şərqi-Rus»da M.A.Şahtaxtlının əlifba islahatı aparmaq • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 141 ~ bar ədə təşəbbüsünə isə kəskin etirazını bildirir və bu fikri «çox yanlış fikir» adlandırır, məsələyə dair öz mülahizələrini irəli sürür. Öt ən əsrin əvvəllərində ortaq dil problemi geniş diskus- siyaya s əbəb olmuşdu. Münasibətlər fərqli, mövqelər mübahisəli, baxışlar ziddiyyətli idi. İ.Qaspiralının fikri isə birmənalı və qəti idi: «cüml ə türk milləti üçün ümumi bir ədəbi dilin vücud tapacağına tam q ənaətimiz var» (Lisan məsələsi). Müəllif sonra da bu qənaətin əsası olduğunu, «Tərcüman»ın Osmanlıda, Azərbaycanda, Kazanda, Sibird ə… oxunduğunu, anlaşıldığını, qəzetə də o dildə xitab etdikl ərini qeyd edir. Müəllif bu yazısında 1905-1906-cı illərdə Bakıda nəşr olunan «Həyat» qəzetinin də ortaq dillə bağlı diskussiyalara qoşulduğunu xəbər verməklə kifayətlənsə də, bundan 4-5 ay sonra «H əyat»a «Açıq məktub»la müraciət edir. Buradaca qeyd ed ək ki, Rusiyada nəşr olunan qəzetləri, xüsusi ilə türk m ətbuatını diqqətlə izləmək, onların toxunduqları mövzulara, probleml ərə dair münasibət bildirmək İ.Qaspiralıda ənənə şəklini almışdır. «Açıq məktub» İ.Qaspiralının qələmi ilə belə rəyin həm geniş yayılmış, həm də uğurlu formalarından birinə çevrilmişdir. «H əyat»a açıq məktubdan məlum olur ki, redaksiya qəzetin bir illik nüsx ələrini cildlədib İ.Qaspiralıya göndərmişdir. Bu yüksək diqq ətdən təsirlənən «Tərcüman»ın naşiri Qafqazda bir qəzetin, «H əyat»ın zühuru üçün 15-20 ildən bəri dua etdiyini gizlətmir və 20 illik h əsrətinə «Həyat»la son qoyulduğunu böyük sevinclə bildirir. M əsafənin, din fərqliliyinin və dilsizliyin insanlar arasında təfriqə salan amil olduğunu yazan İ.Qaspiralı dilin, ortaq dil probleminin üz ərində 25 ildən bəri bu məslək üçün yoldaş gözləyirdim, bunun üçün «H əyat»ın nəşri mənə təsəlli oldu – deyərək geniş dayanır. Türk mill ətinin bütün problemlərinin onun ortaq dilə sahib olmadığından yarandığını yazan İ.Qaspiralı «ortaq dil»ə sahib • Abid Tahirli ~ 142 ~ olmaq uğrunda çalışdığını, «bu etiqadla ömür sürdüyünü, bu etiqadla da m əzara gedəcəyini» yazır və ümumi dilə ehtiyacımızın olduğu fikrinin formalaşmasını illər boyu fəaliyyətinin səmərəsi kimi d əyərləndirir. Təcrübəli publisist «Həyat»a tövsiyələrini də verir: h ər nə yazsan, qələmini üç qəpiklik qara mürəkkəbə batırma, ür əyinə batırıb qanın ilə yaz. Belə olsa, sözün keçər, vicdanlara yet ər, əks halda səmərəsiz gələr, keçər gedər! «Dil haqqında», «Dil ətrafında», «Yenə dil ətrafında» adlı m əqalələr də həm İ.Qaspiralının Azərbaycan mətbuatına böyük diqq ət, önəm verməsi, həm də ortaq dil problemi uğrunda inadla, israrla, ardıcıl şəkildə mücadilə apardığının göstəricisi kimi diqqəti ç əkir. Elmi-texniki tərəqqi bir yana heç, hissi, ruhi, romantik, psixoloji bir hekay ə yazmağa, hətta tərcümə etməyə belə qadir dilimizin olmadığı halda, «bir arşın tərəqqi edə bilməyəcəyik» - q ənaətində olan İ.Qaspiralı «Tərcüman» da olmaqla, «Həyat», «İrşad» (Bakı), «Ülfət» (Peterburq), «Vakit» (Orenburq) kimi q əzetləri, bütün ziyalıları ədəbi dil uğrunda çalışmağa dəvət edir. Şübhəsiz ki, İ.Qaspiralının ideyası hamı tərəfindən birmənalı qarşılanmırdı. Əgər İlminski kimi missionerlər, Pobedonostsev kimi m əmurlar bu ideyada imperiya üçün ciddi təhlükə görürdüsə, cahil v ə nadanlar bu ideyanın mahiyyətini dərk etmir və anlamırdılarsa, bir qisim ziyalıların fikri və əqidəsinə görə isə bu ideya – ortaq dil ümumiyy ətlə, türk dillərinin ayrı-ayrılıqda inkişafına əngəl ola bil ər. Məs.: «İqbal»ın (Bakı) fikrincə, türk dillərinin ayrı-ayrılıqda inkişafı daha məqsədəuyğundur və bu nəinki «türk dilinə bir nöqsan verm əz, əksinə onun daha da genişlənməsinə xidmət edər». Öz mövqeyini slavyan xalqlarının dillərinin durumu ilə izah edən «İqbal»a İ.Qaspiralının cavabı təmkinli, məntiqli və əsaslıdır: ən q ədim, ən saf, tarixi bir millətin övladları parçalanmış, böyük, qara Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|