Bakixanovun
Yüklə 279,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 və ictimai-siyasi mahiyyəti də açıqlanır. Məqtəl yazmaq ənənəsinin kökləri ərəb ədəbiyyatına gedib çıxır. İlk məqtəl kitablarından birini həzrət Əlinin (ə.) silahdaşlarından olmuş Əşbə bin Nəbatə hicri tarixi ilə birinci (miladi yeddinci) yüzillikdə hazırlamışdır (103, 1263). Əbu Mixnəf Lut bin Yəhyanın (öl. 157/774) yazdığı «Kitabi- məqtəlül-Hüseyn» əsəri də ilk məqtəl kitabı nümunələrindən sayılır. Bir neçə fərqli əlyazma variantı olan bu əsərin əsl orijinal nüsxəsi əldə yoxdur (93, XXIII). Tanınmış ərəb şairi, əhli-beyt aşiqi Debel Xüzai (148/765-246/860) də Kərbəla vaqiəsinə çoxlu şeir həsr etmişdir (106). Qeyd edək ki, A.Bakıxanov «Riyazül-qüds»dəki bir epizodda Debel Xüzaidən bəhs etməklə yanaşı, bir neçə yerdə onun şeirlərindən nümunələr də vermişdir (14 F * F , 3b, 30a, 68a). M.Füzuli də «Hədiqətüs-süəda» əsərində bu şairin bir beytini vermişdir (29,308). Əbülfərəc İsfahaninin (284/897-356/967) «Məqatilüt- talibin» və Əbu İshaq İsfərainin (öl. 418/1027) «Nurül-əyn fi məşhədül-Hüseyn» əsərləri də ərəb dilində yazılmış ən qədim məqtəl kitablarından sayılır (94, XXIV). Ərəb dilində yazılmış ən məşhur məqtəl kitablarından biri Hilləli Seyyid Rəziyəddinin (589/1193-644/1266) qələmindən çıxmışdır. «Məsrəi-Tavusi» adlanan bu əsəri Füzuli də «Hədiqətüs- süəda»nın müqəddiməsində mötəbər bir qaynaq kimi qeyd edir (29,26). «Ləhuf» adı ilə tanınan bu kitab bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur (28, 607). Fars dilində yazılan ən geniş yayılmış məqtəl kitabı isə Herat vaizi Hüseyn Vaiz Kaşifinin (öl. 910/1504-05) «Rövzətüş-şühəda» əsəridir. Füzuli «Hədiqətüs-süəda» əsərini Kaşifinin bu məşhur kitabından sərbəst - yaradıcı şəkildə tərcümə yolu ilə qələmə almışdır (bax: 47; 54). 902/1502-ci * «Riyazül-qüds»dən verilən bütün nümunələr bu mənbədən götürülmüşdür. Bundan sonra yalnız nümunə verilən vərəq göstəriləcək. 13 ildə tamamlanmış «Rövzətüş-şühəda» yarandığı dövrdən başlayaraq görünməmiş sürətlə və geniş şəkildə yayılaraq təkcə XVI yüzillikdə iki dəfə osmanlıcaya (Gəlibolulu Caminin «Səadətnamə» tərcüməsi və Aşiq ibn Nəttainin «Rövzətüş-şühəda» tərcüməsi) və 945/1539-cu ildə Azərbaycan türkcəsinə (Məhəmməd Hüseyn bin Katib Nişatinin «Şühədanamə» tərcüməsi - bax: 56) tərcümə edilir. Maraqlıdır ki, «Rövzətüş-şühəda» yazılandan sonra kitabın adında olan «rövzə» sözü (lüğəvi mənası «bağça» deməkdir) fars dilində «yas», «matəm», «təziyə saxlamaq» mənalarıda işlənməyə başlanır və bu dildə «rövzəxan» (mərsiyə oxuyan) sözü də ortaya çıxır. Onu da qeyd edək ki, «Rövzətüş-şühəda»nı Hüseyn Nidai Yəzdi Nişapuri 928/1521-22-ci ildə nəzmə çəkərək əsərini «Seyfün- nübüvvə» («Peyğəmbərlik qılıncı») adlandırmışdır. Bu əsər «Məşhədüş-şühəda» adı ilə də tanınır (88,1, 625-626). Kərbəla faciəsi mövzusunda fars dilində çoxlu mərsiyə, növhə və sinəzənlər də yazılmışdır. Bu qəbildən olan ən məşhur əsər Möhtəşəm Kaşaninin (öl.996/1587) «Dəvazdəh bənd» («On iki bənd») adı ilə tanınan mərsiyələridir. Fars dilində yazılan məşhur məqtəl kitablarından biri də Məhəmməd Bağır Məclisinin «Cəlaül-üyun» əsəridir ki, aşağıda onun haqqında daha geniş məlumat verəcəyik. Kərbəla vaqiəsi mövzusunda türkcə yazılan ən qədim kitab isə Kastamonulu Şazinin 763/1361-ci ildə qələmə aldığı «Dastani-məqtəli-Hüseyn» məsnəvisi sayılır (80, XXVII). Qeyd edək ki, orta yüzilliklərdə, xüsusilə də XV-XVI əsrlərdə bu mövzuda türkcə yazılan əsərlərin çoxu Osmanlı müəlliflərinin qələmindən çıxmışdır. Görkəmli türk tədqiqatçısı, tanınmış füzulişünas alim Əbdülqadir Qaraxan Kərbəla vaqiəsi mövzusunda türk dilində qələmə alınan əsərlərə ayrıca bir tədqiqat həsr edərək onları geniş şəkildə araşdırmışdır (95). Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsərinin 14 tənqidi mətnini hazırlamış türk alimi d-r Şəyma Güngör də türkcə yazılmış məqtəllər haqqında qısa məlumat vermişdir (94, XXVI-XXIX). Bu da maraqlıdır ki, türkcə yazılan məqtəl kitablarının çoxu nəzmlədir. Məsələn, Yəhya bin Bəxşinin 905/1499-cu ildə tamamladığı «Məqtəli- Hüseyn», Lameinin 940/1533-34-cü ildə qələmə aldığı eyni adlı əsərləri məsnəvi şəklindədir. Osmanlı müəlliflərinin Kərbəla vaqiəsi mövzusunda əsərləri göstərir ki, bu qanlı faciəni məzhəbindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar böyük ağrı və acı ilə anmış, ona sonsuz sayğı və ehtiramlarını bildirmişlər. Azərbaycan türkcəsində qələmə alınan və bizə məlum olan ən qədim məqtəl kitabları isə yalnız tərcümə ədəbiyyatı nümunələridir və XVI yüzilliyə aiddir. Bu tərcümələr yuxarıda adını çəkdiyimiz Nişatinin «Şühəda- namə» tərcüməsi və Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsəridir. Kərbəla vaqiəsi mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında XIX yüzillikdə daha geniş yayılmağa başlayır ki, bunu da ölkənin iki yerə bölünməsi, xüsusilə də Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra yerli əhali arasında yaranan ümumi məyusluq və ümidsizliklə, küskünlük və bədbin əhvali- ruhiyyə ilə izah etmək olar. Bu dövrdə Kərbəla müsibəti mövzusunda ən məşhur və təsirli əsər yazan şairlər Molla Hüseyn Dəxil Marağayi, Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri və Əbülhəsən Raci sayılır. Məşhur ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin yazdığına görə, Dəxilin yazdığı əsərlərin çoxu Kərbəla faciəsinə həsr olunmuşdur. Həmin əsərlərin həm nəsrlə, həm də nəzmlə olduğunu qeyd edən F.Köçərli yazır: «Dəxilin Füzuli kimi nəsr ilə yazmaqda dəxi ziyadə qabiliyyəti və məharəti kəlamından məlum oldu» (36, II, 382). Bir sıra qaynaqlarda həmin əsərlərin altı və yeddi cildlik kitab şəklində olması qeyd olunsa da, onların dəqiq adı göstərilmir. Qumrinin Kərbəla vaqiəsinə həsr etdiyi əsəri isə Yüklə 279,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|