Cumhuriyyet Kitab indd

ƏLİMƏRDAN BƏY TOPÇUBAŞOV

59

Qeyd edək ki, Bakıda Şəhər Duması 1878-ci ildən fəaliyyət göstərirdi və 

Ə.M.Topçubaşov bu vəzifəyə seçilən ilk müsəlman nümayəndə idi.

Ə.M.Topçubaşov 1905-ci ilin sonunda fəaliyyətinə icazə verilən, H.Z.Tağıye-

vin sədr olduğu Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin də üzvü idi.

1905-ci ilin avqustun 15-də Rusiya müsəlmanlarının I qurultayının keçirilmə-

sində Ə.M.Topçubaşovun böyük xidmətləri olmuşdur. Əslində Ə.M.Topçubaşov 

qurultayın keçirilməsinin əsas təşəbbüskarı idi. Lakin qurultayın Nijni-Novqo-

rodda keçirilməsinə şəhər valisi müsbət cavab verməmişdi. Odur ki, qurultay 

iştirakçıları 300 rublla “Gustav Struve” gəmisini kirayə edib, av qustun 15-də Rusi-

ya müsəlmanlarının ilk qurultayını Oka çayı üzərində keçirdilər. Qurultay çar Ru-

siyasında yaşayan müsəlmanların siyasi təşkilatlanmasında mühüm rol oynadı

9

.

Rusiya müsəlmanlarının ikinci qurultayının keçirilməsi də Ə.M.Topçubaşova 

tapşırıldı.

1906-cı ilin yanvarın 13-23-də Peterburqda Rusiya müsəlmanlarının ikinci 

qurultayı keçirildi. Ə.M.Topçubaşov bir çox iclaslara sədrlik edirdi. Həmin qurul-

tayda Rusiya imperiyasındakı bütün müsəlmanları Rusiya Müsəlmanları İttifaqı 

Partiyasında birləşməyə çağıran nizamnamə qəbul edildi.

1906-cı ilin avqustun 16-21-də Nijni-Novqorodda üçüncü Rusiya müsəl-

manları qurultayı keçirildi və orada 800-ə qədər nümayəndə iştirak edirdi. Qu-

rultayda Rusiya müsəlmanları İttifaqı Partiyasının 15 nəfərdən ibarət olan MK-sı 

formalaşdı və Ə.M.Topçubaşov sədr seçildi.

Bu dövrdə Ə.M.Topçubaşov yeni formalaşan Rusiya Dövlət Dumasının işin-

də də fəallıq göstərirdi. 1906-cı ilin əvvəllərində Rusiya I Dövlət Dumasına seç-

kilər keçirildi və 25 müsəlman deputat burada təmsil edildi. 1906-cı ilin iyunun 

21-də Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi ilə Dumada Müsəlman fraksiyası yaradıldı

10

. 

Bu fraksiyanın, eləcə də onun daxil olduğu Muxtariyyətçilər Birliyinin parlament 

qrupunun fəaliyyəti (bu qrup Polşadan olan deputat A.Lednitskinin təşəbbüsü 

ilə yaradılmışdı) çar hakimiyyətini narahat edirdi. 1906-cı ilin iyulun 8-də Duma 

buraxıldı və kadetlər deputatlara Peterburqdan bir qədər kənarda – Vıborqda 

toplaşmağı təklif etdilər. Vıborqda xalqa müraciət qəbul edildi və həmin sənəd-

də Dumanın müdafiəsi üçün vergidən imtina, hərbi xidmətdən yayınma for-

malarından istifadə əsaslandırılırdı. Həmin Vıborq çağırışını 6 deputatla birgə 

Ə.M.Topçubaşov da imzalamış, bu fəaliyyətinə görə 1908-ci ilin yayında üç ay 

müddətinə həbsdə saxlanılmışdı. 

9

 А.М.Топчибаши. Документы из личных архивов (1903-1934). М., 2012, с. 11.

10

 Yenə orada, s. 12.

---

CÜMHURİYYƏT QURUCULARI

60

1914-cü ilin iyun ayının 15-25-də Rusiyanın müsəlman vilayətlərindən olan 

6 nəfər Duma deputatı və 34 nəfər tanınmış ictimai-siyasi, nüfuzlu ruhani Peter-

burqda toplaşıb müşavirə keçirdi. Müşavirəyə sədrlik edən IV Dumada müsəl-

man fraksiyasının rəhbəri K.M.Tevkelevin təklifi ilə bu toplantı IV Müsəlman 

qurultayı hesab edildi. Bu müşavirə-qurultayda Ə.M.Topçubaşov İ.Axtyamovla 

birlikdə sədrin müavinləri seçildilər.

1917-ci ilin Fevral-Burjua inqilabından sonra keçmiş çar Rusiyası ərazisində 

yaşayan xalqların ictimai-siyasi sahədə ciddi fəallıq dövrü başladı. 1917-ci ilin ap-

relin 15-20-də Bakıda Qafqaz Müsəlmanları Qurultayının keçirilməsi bu mənada 

böyük hadisə oldu

11

. Həmin qurultaya sədrliyi Ə.M.Topçubaşov etdi. Qurultayın 

açılışında o, dedi: “Qafqaz müsəlmanlarının bugünkü qurultayı ötən yüz il ərzin-

də birinci xalq qurultayıdır ki, burada Qafqaz müsəlmanlarının azad sözü eşidilə-

cək. Bu qurultay gərək Qafqazın keçmiş tarixi əzəmətini bərpa etsin”

12

.

Ə.M.Topçubaşov Qafqazda milli zəmində baş verən toqquşmalara işarə 

edərək bildirdi: “Köhnə rus hökumətinin Rusiyada yaşayan rus olmayan xalqlara 

qarşı siyasəti ayırıcı siyasət idi, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında olan toqquş-

ma da insana nifrət siyasətinin nəticəsi idi”

13

.

Qeyd edək ki, 1917-ci ilin mayın 1-dən 11-dək Moskvada keçirilən Ümum-

rusiya Müsəlmanları Qurultayı milli mədəni inkişafa böyük təsir etdi. Qurultay-

da M.Ə.Rəsulzadənin ərazi muxtariyyəti ideyası iştirakçılar tərəfindən 

böyük maraqla qarşılandı. Onun irəli sürdüyü məhəlli muxtariyyət ideya-

sı qurultayda 271 səsə qarşı 446 səslə qəbul edildi

14

.

Qurultayda Rəyasət Heyəti adından çıxış edən Ə.M.Topçubaşov mayın 7-də 

keçirilən altıncı iclasa da sədrlik etmişdi.

1917-ci ilin noyabrın 26-dan 28-nə qədər Cənubi Qafqazda Məclisi-Müəssi-

sana seçkilər keçirildi. Ə.M.Topçubaşov və F. X. Xoyski başda olmaqla Müsəlman 

Milli Komitəsi və M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Müsavat Partiyası Zaqafqaziya 

müsəlmanlarının 63 faizinin səsini qazanaraq böyük qələbə qazandılar

15

. 

Ə.M.Topçubaşov bu seçkilərdəki qələbədən sonra – 1917-ci ilin dekabr 

ayında Cənubi Qafqaz Müsəlman Komitəsinin rəhbərliyindən istefa verdi. Lakin 

Rusiyada hakimiyyətə gələn bolşeviklər 1918-ci ilin yanvarın 6-da Məclisi-Müəs-

sisanın buraxılması haqqında dekret verdilər. Bu hadisədən sonra 1918-ci ilin 

11

 “Kaspi”, 1917, №84.

12

 Yenə orada.

13

 Yenə orada, №85.

14

 İ. İlqar. Rusiyada Birinci Müsəlman Konqresi. Ankara, 1990, s. 163-164.

15

 C. Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi. B., 2013, s. 274-275.

---