Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

birləşdirən  və  Polşa  və  Qalisiya-Volın  torpaqlarından  kecən  Visla-Qərbi-Buq-Dnestr  xarici  ticarət  yollarının 

əhəmiyyəti artdı.  

Sibirin  oyrənilməsində  xidmət  adamlarının  (drujinniklər)  hazırladıqları  hesabatlar  boyuk  rol  oynamışdır. 

«Boyuk  xəritənin  təsviri  kitabı»  adı  ilə  1627-ci  ildə  cap  olunan  kitabda  Rusiyanın  butun  cayları,  yolları  şəhərləri 

ətraflı təsvir edilmişdir.  

Novqorodun  xidmət  adamları  XI  əsrdə  Pecora  cayı  ilə  yuxarı  qalxaraq  onun  Şuqor  qoluna,  oradan  isə  Şimali 

Uralı  kecərək  Ob  cayi  sisteminə  aid  olan  Sosva  cayına  kecirdilər.  Uralın  o  tərəfindəki  Ob  cayının  voqunlar 

(mansılar) yaşayan aşağı axınlarındakı ərazilər xəz-dərili heyvanlarla zəngin idi.  

Moskva voyevodaları 1438-ci ildə Orta Uraldan Tavya cayına oradan isə İrtışa cıxdılar və Sibiri mənimsəməyə 

başladılar.  «Sibir»  sozu  artıq  burada  geniş  yayılmış  ad  kimi  səslənirdi.  L.Qumilyova  gorə  «Sibir»  adına  iki  turk 

xanının: Sibi-xan və Şibi-xan» titullarında rast gəlinir». İlk dəfə 1375-ci ildə Qərbi Avropa xəritələrində peyda olan 

«Sebur» butun ehtimallara gorə musəlman mənbələrindən goturulmuşdur.  

Artıq  XV  əsrdə  yazılan  hesabatlarda,  tərtib  olunan  Moskva  xəritələrində  Şimali  və  Orta  Uralın,  Avropa 

şimalının, Qərbi Sibirin boyuk hissəsinin torpaqları, cayları, əhalisinin məşğuliyyəti, yaşayış yerləri haqqında geniş 

məlumatlar toplanmışdır. XII-XIII əsrlərdə rus pomorları xəz dərili heyvanlar və suitilərini ovlamaq məqsədilə Qara 

dəniz sahilləri ilə Şərq istiqamətində hərəkət edərək Yamal yarımadası və Ob qubasına cıxırlar. Obun qolu olan Taz 

cayı ilə yuxarı qalxan ovcular burada bir sıra ticarət məntəqələri salırlar və yerli xantı və mansılarla alver edirlər Taz 

cayının  Yeniseyə  yaxınlaşan  yuxarı  hissəsində  yerli  əhali  ilə  rus  tacirlərinin  xəz  dəri  alveri  etdikləri  məşhur 

Manqaziya  yerləşirdi.  Buradan  Yeniseyə  və  «Boyuk  cay»  adlanan  Lenaya  kecid  movcud  idi.  Ruslar  burada 

Manqazeya  (Turuxansk)  ostroqunu  (mohkəmləndirilmiş  qala)  yaradırlar  və  sonrakı  əsrlərdə  Sibir  və  Uzaq  Şərqə 

hərəkət etmək ucun  yolustu coxlu belə ostroqlar salırlar. Bu ostroqların coxu («Yeniseysk, Tomsk, Tobolsk  və s.) 

sonralar  iri  şəhərlərə  cevrilmişdir.  Erkən  orta  əsrdə  (b.e.  VII  əsrdə)  Şimali  Qafqazın  şərqində,  Aşağı  Volqada 

murəkkəb etnik tərkibli guclu Xəzər xaqanlığı yaranır. Onun təsiri daha geniş ərazilərə – Uraldan Karpat dağlarına 

qədər uzanan Şərqi Avropada yayılmışdır. Xaqanlığın ozəyini Aşağı Volqa və orada xaqanlığın paytaxtı İtil şəhəri 

təşkil  edirdi  (şəkil  5).  Əldə  olunmuş  tarixi  mənbələrə  gorə,  olkə  ərazisi  az  yağıntı  alır,  cayları  balıqla  boldur  və 

munbit  torpaqları  vardır.  Tarlaları,  uzum  və  meyvə  bağları  cay  suları  ilə  suvarılır.  Aşağı  Donda  qara  uzum 

novlərinin  və  qırmızı  şərab  istehsalının  yayılması  bu  olkənin  Qafqaz  Albaniyası  ilə  sıx  əlaqələrinin  olduğunu 

gostərirdi. Onun İtil, Semiqaraqoru, Sarkel, Bələncər, Səməndər və s. adlı şəhər və qalaları vardır.  

Volqa, Don, Kuban Terek caylarının və cayarası ərazilərin ilk kəşf olunma tarixi məhz Xəzər dovlətinin taleyi 

ilə bağlı olmuşdur.  

2.5 Marko Polo və onun «Kitabı» haqqında  

XIII  əsrin  ortalarından  etibarən  avropalıların  coğrafi  təfəkkur  dairəsi  genişlənməyə  başlamışdı.  Bəzi  Avropa 

tacirləri Şərqlə ticarətə can atırdılar. Buna  misal olaraq İtaliya  səyyahı  və  yazıcısı Marko Polonun  mənsub olduğu 

Venesiya  tacirlərinin  Polo  ailəsini  gostərmək  olar.  Atasını  və  əmisini  muşayiət  edən  Marko  1271-ci  ildə  Aralıq 

dənizi  sahillərindəki  Akka  şəhərindən  yola  duşərək  Hormuzə  gəlir  və  oradan  karvanla  Mərkəzi  Asiyanın 

səhralarından və dağlarından kecərək uzun aylar yol getdikdən sonra 1275-ci ildə Şimali Cinə gəlib cıxır (şəkil 6). 

Marko Polo Mərkəzi Asiya vilayətində və Cin kimi boyuk dovlətdə olmuş ilk avropalı hesab olunur. Onun ailəsi tam 

17  il  bu  qədim  diyarın  muxtəlif  əyalətlərini  gəzmiş,  onun  boyuk  xanı  olmuş  Xubilayın  (Cingiz  xanın  nəvəsi) 

hormətini  qazanmış,  ticarətlə  məşğul  olmuşdur.  Geriyə  daha  təhlukəsiz  hesab  olunan  dəniz  yolu  ilə  qayıtmişdır. 

Marko  Polonun  14  gəmidən  ibarət  donanması  1292-ci  ildə  Zeytun  (hazırkı  Tyancjou)  limanından  yola  cıxır.  Hər 

yerdə  Asiyanın  şərq  və  cənub  sahillərinə  yaxın  uzərək  Hind-Cinin  və  Şri-Lankanın  yanından  kecib  Hormuzə 

gəlirlər. Yalnız 1295-ci ildə Polonun ailəsi boyuk varidatla Venesiyaya qayıdır. Onun səyahət təfərruatları 1298-ci 

ildə  «Marko  Polonun  kitabı»  adı  altında  nəşr  olunmuşdur.  Bu  kitab  Markonun  gəzdiyi  olkələrin  coğrafiyası, 

etnoqrafiyası,  tarixi  haqqında  qiymətli  mənbədir.  Kitab  avropalıların  bilik  dairəsini  əsaslı  surətdə  genişləndirdi, 

ordan-burdan  eşitdikləri  olkələr  haqqında  mufəssəl  məlumat  verdi.  Marko  Polonun  –  yerdən  cıxarılan,  yeyiləsi 

olmayan,  lakin  yana  bilən  qara  daşların  (komurun)  hasilatı  haqqında  verdiyi  məlumatlara  ilk  zamanlar  hətta  inana 

bilmirdilər. Onun kitabında Azərbaycan, Rusiya, tarixi İpək yolu və s. haqqında da ətraflı məlumatlar verilirdi.  

Geniş fikirli coğraflar Marko Polonun kitabından  ən etibarlı mənbə  kimi istifadə edərək şərqin adları cəkilən 

yeni-yeni  olkə  və  şəhərləri  tərtib  etdikləri  xəritələrdə  gostərirdilər.  İlk  dəfə  1375-ci  ildə  duzəldilmiş  dunyanın 

atlasında Polonun məlumatlarında geniş istifadə olunmuşdur.  

Marko  Polonun  muxtəlif  avropa  dillərinə  tərcumə  olunan  kitabı  XIV-XVI  əsrlərin  dəniz  səyyahlarına,  o 

cumlədən  X.Kolumba  dərin  təsir  gostərmişdir.  Sonralar  nəinki  tacirlər,  həm  də  xristian  dininin  təbliğatcıları  – 

missionerlər  də  Şərq  olkələrinə  səyahətlərində  coğrafi  məlumatlar  toplamağa  calışırdılar.  Onların  sırasında  Papa 

səfirliyi ilə birgə 1289-1330-cu illərdə Cinə səyahət etmiş C.Montekorvinonun adını cəkmək olar.  

Beləliklə, ortaəsrli Avropada zəif də olsa coğrafi fikirlər yaranmışdır. Bununla belə, o zaman coğrafiya yenə də 

mustəqil  elm  kimi  deyil,  tətbiqi  elm  kimi  başa  duşulurdu.  Əvvəlki  kimi  coğrafi  fikirlər  fəlsəfəyə,  astronomiyaya, 

tarixə aid əsərlərin icərisində şərh edilirdi.  

Şərq  olkələrinin  səyyahları  xeyli  məlumatlar  toplasalar  da,  bu  materialları  umumiləşdirib  sistemə  salmaq  və 

nəzəri cəhətdən təhlil etmək tam şəkildə mumkun olmamışdır.  

2.6 Boyuk İpək Yolu  

Qədim zamanlardan başlayaraq fəaliyyət gostərən «Boyuk İpək yolu» Marko Polonun adı ilə sıx bağlı olmuşdur 

və o, həmin yolla Cinə gedib cıxmışdır. Boyuk İpək yolu – qədimdən Avrasiyanın qərb və şərqini birləşdirən ticarət-

---