Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 79
əvvəla həmin hərəkətlərin strukturunda dəyişiklik olmasın və bu fiziki hərəkətlər eyni şəraitdə icra 
olunsun. Eyni şəraitdə və eyni məzmunda fiziki hərəkətlərin təkrar-təkrar yerinə yetirilməsi vərdiş halına 
keçir. Bu da hər hansı bir hərəkəti çox da düşünmədən eyni səviyyədə icra olunmsı deməkdir. Bütün 
bunlar hərəkətlərin tədricən avtomatlaşdırılmasına səbəb olur.  
              Avtomatlaşdırma – bu vərdişin mühüm xarakteridir. Vərdişin yaranmasında, hərəkətin hansı 
şəraitdə  və hansı situasiyada icrası xüsusi diqqət mərkəzində olmalıdır. Mütəhərrik oyunların təlimində 
bütün bunlar  özlərini daha qabarıq  şəkildə biruzə verir. Hərəkətlərin avtomatlaşdırılması onları daha 
geniş tətbiqi imkanlarını da artırır.  
              Hərəkətlərin avtomatlaşdırılması  vərdişin möhkəmliyini və sabitliyini də  təmin edir. Vərdişin 
stabilləşməsində öyrənilmiş  hərəkətlərin dəfələrlə  təkrarı  və keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi ilə  sıx 
əlaqədardır. Hərəkətlərin vərdiş halına düşməsi onun dəqiq, keyfiyyətlə  və az vaxt ərzində icra 
olunmasına səbəb olur. Bundan əlavə, xoşagəlməz  şəraitdə, hətta pis hava şəraitində, yorğunluq və 
psixoloji gərginlik dövründə belə hərəkətlər düzgün və səhvsiz yerinə yetirilir, maneələr aradan qaldırılır.   
        
 
II.5. Fiziki tərbiyənin təlim prinsipləri 
 
              Fiziki  tərbiyə – tərbiyənin tərkib hissələrindən biri olmaqla, həm də pedaqoji prosesdir. Buna 
görə  də, fiziki tərbiyə prosesinin optimal təşkili pedaqoji prinsiplərlə  sıx  əlaqədardır. Bu prinsiplər 
çoxdur. Alimlər həmin prinsipləri təsnif etmişlər. Lakin bu məsələdə onlarda müxtəlif fikir ayrılığı olmuş 
və hazırda da vardır. Hətta mövcud cəmiyyətin inkişafı ilə  əlaqədar, yəni ona xidmət edən pedaqoji 
prinsiplər də olduğunu iddia edən alimlərə  də rast gəlmək mümkündür. Fiziki tərbiyə  məşğələlərində 
istifadə olunan prinsiplər bunlardır. 
 
 
                          5.1. Ümumpedaqoji təlim prinsipləri 
              Şüurluluq və fəallıq prinsipləri. Həmin prinsiplərdə başlıca məqsəd tələb olunan bilik, bacarıq 
və  vərdişləri  şüurlu və  fəal  şəkildə  dərk etmək, təhsil və mühakimə yolu ilə öz hərəkətlərini 
qiymətləndirmək, nöqsanları aradan qaldırmaqdır. Eyni zamanda, məqsədi və  vəzifələri başa düşməklə 
yanaşı, bütövlükdə  hərəkətləri, oyunları  və kütləvi-idman, bədən tərbiyəsi tədbirlərini anlamaq və  işin 
nəticəsini dərk etməkdir. Başqa sözlə desək, göstərilən prinsiplərə düzgün riayət etməklə fiziki tərbiyə ilə 
məşğul olanlar bu təlimin məqsəd və vəzifələrini, onun hərtərəfli inkişafa təsirini çox aydın surətdə dərk 
edirlər. Məşğələlərin həmin prinsiplərə uyğun olaraq təşkili fiziki tərbiyə zamanı qazanılmış bilik, bacarıq 
və vərdişlərin, habelə hərəki keyfiyyətlərin (güc, cəldlik, dözümlülük, möhkəm iradə və s.) insan həyatı 
üçün mahiyyətini şüurlu olaraq anlayırlar. Bütün bunlar isə fiziki hərəkətlərin, idman oyunları və güləşin 
texniki fəndlərinin, bu sahədəki taktiki elementlərin uşaqlar tərəfindən  şüurlu mənimsəməsindən ötrü 
zəmin yaradılmasına kömək edir. Uşaqlar məşğələyə ciddi yanaşır, özlrində  məsuliyyət  hiss edirlər. 
Bundan əlavə, uşaqlar həm də bu sahədəki səhvlərini düzəltməyə və daha yüksək nailiyyətlər əldə etməyə 
səy göstərirlər. 
              Fiziki tərbiyə məşğələləri zamanı şagirdlərin fəallıq göstərməsinin özü də təlimin səmərəliliyinə 
müsbət təsirini göstərir. Fiziki tərbiyə  məşğələlərində lazımi fəallıq göstərmək onun mahiyyət və 
məzmununun düzgün dərk olunmasından mühüm dərəcədə asılıdır. Məşğələnin məzmunu və 
mahiyyətinin düzgün başa düşülməsi, anlaşılması  uşaqları müntəzəm məşğul olmağa, ona ciddi 
yanaşmağa sövq edir. 
              Bütün  bunlara  görə  də müəllim qarşıya qoyulmuş  vəzifənin  şagirdlər tərəfindən başa düşülüb-
düşülmədiyi, nəticəni anlanılmağını  və ya əksinə anlanılmadığı ilə maraqlanmalı, kor-koranə deyil, 
səmimi, obyektiv, tənqidi münasibət göstərməklə nöqsanları düzəltməlidir. 
              Hərtərəfli inkişaf prinsipi. Müstəqillik dövründə təlim-tərbiyə işləri vaxtı bu prinsipin tətbiqinə 
çox böyük ehtiyac vardır. Çünki, müstəqillik digər cəhətlərlə bərabər, həm də əhalinin, xüsusən yetişən 
gənc nəslin normal, sağlam, gümrah, Vətənin müdafiəsinə hazır olmasını tələb edir.  
              Söylənilənlər fiziki kamilliklə  sıx  əlaqədardır. Fiziki kamillik dedikdə, müxtəlif növ fiziki 
hərəkətlər və oyunlar vasitəsilə insanların mədəni və  mənəvi səviyyəsini yüksəltməyə, zehni, əxlaqi və 

---

 80
estetik tərbiyəsini formalaşdırmağa, hərəki bacarıqlarını, vərdişlərini və keyfiyyətlərini inkişaf etdirməyə 
nail olmaq deməkdir. 
              Bədən tərbiyəsi və ya sinif müəllimi fiziki tərbiyə  məşğələlərində apardığı  təlim-tərbiyə  işləri 
kiçik məktəbyaşlı uşaqların hərtərəfli inkişafına səbəb olmalıdır. Bu vaxt təlim – məşğələlərdə 2 cəhətə 
diqqət yetirilməlidir: birincisi, aparılan təlim-tərbiyə işləri digər fənlərdə göstərilən tədbirlərlə, həmçinin 
tərbiyənin digər tərkib hissələri ilə sıx əlaqədar olmalıdır. Bu prosesdə əmək, estetik, əxlaq, zehni, mənəvi 
və s. tərbiyəyə fikir verilməli və inkişaf etdirilməlidir. İkincisi, hərtərəfli fiziki inkişaf və fiziki hazırlıq 
məşğələdə mühüm yer tutmalıdır. Yəni uşaqların ümumi və xüsusi fiziki hazırlığı artırılmalı, həmçinin 
orqanizmin forma və funksiyalarında müsbət dəyişikliklər olmalı, fiziki keyfiyyətlər, bilik, bacarıq və 
vərdişlər daha da formalaşmalıdır. 
              Ardıcıllıq prinsipi. Fiziki tərbiyə  məşğələlərinin ardıcıllıq prinsipi əsasında qurulması fiziki 
hərəkətlərin və oyunların texniki cəhətdən düzgün yerinə yetirilməsində  həlledici  əhəmiyyətə malikdir. 
Buna görə  də fiziki mədəniyyət proqramının tədris materialları ardıcıl olaraq öyrədilməlidir. Həmin 
prinsipə görə yeni öyrədilən fiziki hərəkətlər  əvvəllər öyrənilmiş  hərəkətlərə  və oyunlara istinad 
olunmaqla öyrədilməli, bir növ yeni təlim edilənlər  əvvəllər öyrədilmişlərin davamı olmalıdır. Burada 
əvvəllər asan, sonralar isə mürəkkəb hərəkətlərin, fəndlərin öyrədilməsini unutmaq olmaz. 
              Tədricilik prinsipi. Bu prinsipdə  dərsdə fiziki yükün tədricən yüklənməsini, işin həcminin və 
sıxlığının tədricən artmasını,  məqsəd və qarşıya qoyulmuş  vəzifələrin, hərəkət və oyunların, fəndlərin 
tədricən mürəkkəbləşdirilməsini tələb edir. Təlim prosesində sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə, 
məlumdan məchula prinsipinə əməl etmək nəzərdə tutulur. 
              Əyanilik prinsipi. Əyanilik prinsipi göstərilən hərəkət və fəndlər üzrə uşaqlarda daha konkret, 
daha düzgün təsəvvür  anlayışı yaradır. Fiziki hərəkətlərin və oyunların daha yaxşı öyrədilməsində 
əyaniliyin  əhəmiyyəti  əvəzedilməzdir. Hərəkət və  fəndləri göstərməzdən  əvvəl, göstərilən zaman və 
göstəriləndən sonra onun yerinə  
yetirilməsinə  dair izahatlar vermək olar. 
              Fiziki  hərəkətləri canlı (natural) surətdə göstərilməsi (əyani olaraq) daha məqsədəuyğundur. 
Uşaqlar bu zaman praktik şəkildə  hərəkətlərin və  fəndlərin necə icra olunmasını müşahidə edirlər. 
Hərəkətlərin yerinə yetirilməsinin lazımi səviyyədə qavranılmasında, anlanılmasında şəkillərdən, sxemlər, 
diaqramlar, rəsmlər, fotoşəkillər, afilmlər və s. istifadə  təlim üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Hərəkətlərin öyrənilməsində  əyanilik prinsiplərindən birgə istifadənin özü də  tədrisin səviyyəsinin 
yüksədilməsinə xidmət edir. 
              Bilik  və bacarıqların möhkəmləndirilməsi prinsipi.  Həmin prinsip əsasında dərsin təşkilinə, 
onun təkrarlanmasına və daha da dərinləşdirilməsinə imkan verir. Nəticədə bütün bunlar fiziki tərbiyə 
məşğələlərində qazanılmış bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsinə səbəb olur. Təkrar başlıca olaraq 
məşğələnin əsas hissəsində aparılır. Bilik və bacarıqların möhkəmləndirilməsi prinsiplərinə riayət edərkən 
bir cəhətə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu hər  hansı bir hərəkəti və ya fəndi düzgün icra etmədikdə, 
lazımi səviyyədə öyrənmədikdə digər bir hərəkətin, fəndin təliminə keçməməlidir. Bunun üçün də 
hərəkətlərin və ya fəndlərin məktəblilər tərəfindən icraetmə qabiliyyəti tədris normativləri və ya testlər 
vasitəsilə yoxlanılmalıdır. 
              Fərdi yanaşma prinsipi. Fiziki tərbiyə  məşğələlərində ibtidai məktəb  şagirdlərinin fərdi 
xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı, məşğələlər onların fiziki hazırlığına, yaş xüsusiyyətlərinə  və idman 
oyunları fəndlərinin yerinə yetirilməsi texnikasının səviyyəsinə uyğun aparılmalıdır. Bu prinsipin başlıca 
tərəflərindən biri məktəblilərin güclü və  zəif cəhətləri nəzərə alınaraq fiziki yük verməklə  sıx bağlıdır. 
Çünki orqanizmin dinamikasının quruluşu, onun fiziki yükə reaksiya vermə qabiliyyəti müxtəlifdir. 
Orqanizmin funksional imkanları, prisixoloji keyfiyyətlərin müxtəlif olması da məşğələlərdə  fərdi işin 
aparılmasını  tələb edir. Deyilənlərin nəzərə alınması orqanizmin daha da inkişafına  şərait yaratmaqla 
yanaşı, hərəkət və oyunlar üzrə bacarıq və vərdişlərin formalaşması prosesinə də müsbət təsir göstərir. 
               
                         5.2. Fiziki tərbiyənin spesifik təlim prinsipləri 
              Fiziki tərbiyənin əmək təcrübəsi ilə əlaqəsi prinsipi. Qeyd etmək lazımdır ki, insan həyatının 
bütün dövrlərini  əməksiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. İnsanla  əməklə yaşayır, inkişaf edir, 
təkmilləşir və şəxsiyyət kimi formalaşır. Buna görə də kiçik məktəbyaşlıların əməyə məhəbbət və sevgi, 
bu sahədə müvafiq keyfiyyətlər, bacarıq və  vərdişlər uşaqlıq dövründən başlayaraq aşılanmalı, inkişaf 

---