Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 Peterburq müqaviləsinin bağlanması ilə 1722-1723-cü illərdə Xəzəryanı bölgələrin Rusiya tərəfindən işğalının birinci mərhələsi başa çatdı. Lakin Peterburq müqaviləsini Şah II Təhmasib təsdiq etmədi. Azərbaycan torpaqlarına yiyələnmək uğrunda Rusiya-Osmanlı mübarizəsi XVIII əsrin birinci yarısında Şərqdə öz müstəmləkə siyasətini həyata keçirməyə çalışan İngiltərə və Fransa Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı nüfuzunun güclənməsinə hər vasitə ilə mane olurdular. Osmanlı imperiyasının hakim dairələri də Cənub Qafqazın ruslar tərəfindən işğalına mane olmağa çalışırdı. 1722-ci ilin payızında İstanbuldakı rus səfiri də bunu öz məlumatında təsdiq edir. İngilis nümayəndəsi bildirmişdi ki, Osmanlılar Rusiya ilə müharibəyə başlayarsa Britaniyadan maliyyə yardım alacaqdır. Beləliklə, XVIII əsrin 20-ci illərində Qərbi Avropa ölkələri Osmanlı imperiyasını və Səfəviləri Rusiyaya qarşı hərbi münaqişəyə sövq etməklə Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı mövqeyinə zərbə vurmağa çalışırdılar. Rusiya Xəzəryanı vilayətləri ələ keçirən zaman Osmanlı qoşunu Cənubi Qafqazın digər torpaqlarının da rusların əlinə keçməsinin qarşısını almaq üçün bütün qüvvələrini səfərbər edərək Azərbaycana yürüşə başladılar. Bu zaman əhalinin Osmanlıya meyl etməsi tarixi sənədlərdən aydın olur. Misal üçün, İrəvan azərbaycanlıları o dövrdə Ərzurum paşasına göndərdiyi məktubda yazırdılar: “Niyə oturubsunuz? Sizdə türksünüz, biz də. Gavurun əlinə düşməkdənsə sizin əlinizə düşmək yaxşıdır. Vaxtında gəlin, şəhəri zəbt edin və rusu şəhərə buraxmayın”. XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin əhalisinin türklərə müraciət etməkdə məqsədi yadellilərin, Rusiyanın işğallarından qurtarmaq idi. 1723-cü ilin oktyabrında türk qoşunu Gəncəyə həmlə etdi, ancaq qalanı ala bilmədi. 1724-cü ilin iyununda Osmanlı qoşunları müqavimət görmədən İrəvana daxil oldular. Rusiyanın Cənubi Qafqazda nüfuzunun güclənməsinə mane olan dövlətlər Rusiya və Osmanlının Azərbaycan torpaqlarını bölüşdürməsi. II İstanbul sülhü XVIII əsrin 20-ci illərində Osmanlı qoşununun Cənubi Qafqazda irəliləməsi Rusiya ilə Osmanlılar arasında toqquşmaya gətirib çıxıra bilərdi. Bu zaman Cənubi Qafqazda üç dövlətin - Rusiya, Səfəvilər və Osmanlı dövlətlərinin mənafeyi toqquşurdu. Səfəvilər və Osmanlı dövlətlərinə qarşı mübarizədə bu ərazidə məskunlaşmış xristianlara arxalanan Rusiyanın vəziyyəti nisbətən əlverişli idi. Lakin, İsveçlə müharibəni təzəcə qurtarmış Rusiya yeni müharibəyə başlaya bilmədiyi üçün, Osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur idi. İngiltərə və Fransanın Osmanlı sultanına təzyiqi üzündən sülh danışıqları bir qədər uzandı. 1724-cü il iyulun 12-də İstanbulda Rüsiya ilə Osmanlı arasında müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə: 1. Rusiya Peterburq müqaviləsinin (1723) şərtlərinin (Dərbənd, Bakı, Salyan, Lənkəran, Rəşt və Ənzəlinin Rusiyaya ilhaq edilməsi faktının) təsdiq edilməsinə nail oldu. 2. Rusiya Xəzəryanı bölgələr istisna olmaqla, bütün Azərbaycan ərazisinin Osmanlılara verilməsinə razılıq verdi. 3. Şirvan Osmanlıların himayəsi altında yarımmüstəqil xanlıq elan olundu. Hacı Davud isə Şirvan xanı təsdiq edildi. Şirvanın sahilyanı hissəsi isə Rusiyanın tabeliyinə verildi. 4. Kürdən şimaldakı torpaqlarda Osmanlılara hərbi qüvvə saxlamağa icazə verilmirdi və bu ərazilər yerli hakimlər tərəfindən idarə olunmalı idi Beləliklə, XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycan ərazisi üç dövlət Rusiya, Səfəvi, Osmanlı dövlətləri arasında bölündü Osmanlıların Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirməsi (1724-1725) İstanbul müqaviləsindən sonra Osmanlı dövləti bütün sərhəd boyu Cənubi Qafqaza öz qoşununu yeritdi və müqaviləyə görə Osmanlı işğal zonasına daxil olan əraziləri tutmağa başladı. 1724-cü ilin yayında Osmanlılar Salmas, Xoy və Mərəndə yiyələndilər. Osmanlı sərkərdəsi Abdulla paşa 1724-cü ilin avqustunda Təbrizi mühasirəyə alsa da II Təhmasibin Təbrizin müdafiəsi üçün göndərdiyi xüsusi dəstə Osmanlı qoşununu geri çəkilməyə məcbur etdi. Həmin ilin sentyabrında əhalisinin, demək olar ki, hamısı Azərbaycan türklərindən ibarət olan İrəvan qalası, az sonra Naxçıvan və Ordubad şəhərləri, eləcə də Qazax və Borçalı elləri könüllü olaraq Osmanlı hakimiyyətini qəbul etdilər. Lakin, Rus qoşununun Dərbənd, Bakı və Salyanda, rus donanmasının isə Xəzər dənizində olması həm də Cənubi Qafqazda xristianların müqaviməti türklərin hücumlarının sürətini azaltmağa məcbur etdi. İngiltərə Fransa 21 İşğalçıların zülmündən xilas olma məqsədilə 1723-1725-ci illərdə və sonralar Azərbaycanın şimal-qərb bölgələrinin əhalisi osmanlılara müraciət edərək onlardan kömək istədi. Ermənilər isə Rusiya ilə bilavasitə əlaqə saxlayır, Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın digər bölgələrinin işğal edilməsində onlara kömək edəcəklərinə vəd edirdilər. 1724-cü ilin may-avqust aylarında Cənubi Qafqazda yaşayan ermənilər kömək üçün I Pyotra və Bakıdakı rus komandanlığına məktubla müraciət etdilər. Cənubi Qafqazın xristian əhalisinin müqaviməti Osmanlıların ölkənin içərilərinə irəliləməsini ləngitsə də, onun qarşısını ala bilmədi. 1725-ci ilin mayında Osmanlı qoşunları Abdulla Köprülü paşanın komandanlığı altında Təbriz şəhərini mühasirəyə aldılar və iyulun 27-də oranı qismən zəbt edə bildilər. Osmanlı sərkərdəsi Sarı Müstafa paşa 40 minlik qoşunla 1725-ci ilin avqustunda Gəncəni tutdu və Qarabağ istiqamətində hərəkət etdi. 1725-ci ilin sonlarında Osmanlı əsgərləri, İstanbul müqaviləsinə görə Osmanlı işğal zonasına daxil olmayan Ərdəbil şəhərini tutdular. Ərdəbilin alınması münasibətilə 1725-ci il dekabrın 28-də İstanbulda atəşfəşanlıq keçirildi. Beləliklə, 1724-cü ildə Salmas, Xoy, Mərənd, İrəvan, Naxçıvan və Ordubad şəhərləri, o cümlədən Qazax və Borçalı elləri, 1725-ci ildə Təbriz, Gəncə və Ərdəbil şəhərləri Osmanlılar tərəfindən işğal edildi. Osmanlı qoşunlarının bu vaxt Səfvilərin xeyli ərazisini işğal etmiş əfqanların da müqavimətinə rast gəlirdi. Bir sıra hərbi toqquşmalardan sonra əfqanlı Əşrəf Cənubi Qafqazdakı ərazilər, həmçinin Təbriz, Həmədan, Kirmanşah üzərində Osmanlı dövlətinin hakimiyyətini tanıdı. İstanbul müqaviləsindən sonra Azərbaycanın böyük bir hissəsini Osmanlılar tutdular və Dağıstan, Səfəvilərin Xəzəryanı bölgələrini tutmaq üçün qızğın hazırlığa başladılar. Osmanlı qoşunlarının hücum əməliyyatları bu vaxt Səfəvilərin xeyli ərazisini işğal etmiş əfqanların da müqavimətinə rast gəldi. Osmanlılarla əfqanlar arasında bir sıra hərbi toqquşmalardan sonra əfqanlı Əşrəf Cənubi Qafqazdakı ərazilər, həmçinin Təbriz, Həmədan, Kirmanşah üzərində Osmanlı dövlətinin hakimiyyətini tanıdı. XVIII əsrin 20-ci illərində osmanlıların Cənubi Qafqaza hücumlarının sürətinin azalmasının səbəbləri Osmanlı hakimiyyətini könüllü qəbul etmiş bölgələr Azərbaycan torpaqlarında Osmanlı idarəçiliyinin qurulması (1724-1735) XVIII əsrin 20-30-cu illərində Osmanlı hakim dairələri Azərbaycanın işğal edilən ərazilərində yeni idarə üsulu yaratdılar. Osmanlı idarə üsuluna aiddir: Osmanlılar Səfəvilər dövründə olan inzibati-ərazi bölgüsünü qismən saxlamaqla, Azərbaycan torpaqlarını hərbi-inzibati vahidlərə - vilayətlərə və bəylərbəyiliklərə böldü. Vilayətlər sancaqlardan ibarət idi, Sancaqların ərazisi isə keçmişdə mövcud olmuş mahalların ərazisinə uyğun gəlirdi. Sancaqlar da dahak kiçik inzibati vahidlərə –mahal və nahiyələrə bölünürdü. Hərbi əməliyyatlar zamanı vilayətlərdə iri hərbi-inzibati, habelə siyasi və maliyyə işləri sultan tərəfindən təyin edilmiş - sərəsgərin əlində cəmləşmişdi. Bir qədər kiçik bölgələri idarə edən sancaqbəyilər, naiblər və kəndxudalar əsasən yerli feodallardan təyin olunurdu Azərbaycanın Kürdən şimaldakı torpaqlarının xüsusi statusu var idi. İstanbul müqaviləsinə görə bu ərazidə Osmanlılara hərbi qüvvə saxlamağa icazə verilmirdi və yalnız yerli hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Məsələn, Yerli feodal - Əli Sultan “paşa” titulu almış və Şəki vilayətinin hakimi təsdiq edilmişdi. Ərəş və Qax da belə idarə olunurdu. Osmanlıların Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında tətbiq etdikləri inzibati ərazi bölgüsü Xristianların müqaviməti Rus donanması Qazax Naxçıvan Borçalı İrəvan Ordubad Bəylərbəyilik Mahal Sancaqlıq Nahiyyə Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|