Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a

rallar  olmur  və  ya  vegetativ  orqanlara  nisbətən  az  toplanır.  Bitkinin  kök 

hissəsində, budağında, yarpaq saplağında nitratlar yarpağına nisbətən çox olıır 

{cədvəl 24.3). 

Cədvəl 24.3 

Bitkinin müxtəlif orqanlarında və hissəsində nitratlann miqdarı 

 

yaş kütləyə görə mq/kq) 

 

Bitki 

Orqan 

NO] 

Xörək 'çuğunduru 

yarpaq 

kökmeyvə 

1300..

 

.2000 

220..

 

.3000 

• 

yarpaq 

600... 1500 

Yerkökü 

yarpaq saplağı 

1700... 3000 

 

kökmeyvə 

10...1200 

Qabaqkimi və kələmkimilər fəsiləsinə daxil olan bitkilərdə NO^ -ün 

miqdarı 3000 mq/kq-a qədər yüksəlir, paxlalılarda isə bu rəqəm 100 mq/kq-ı 

keçmir. Taxıl bitkilərinin toxumunda (dənində) nitratlar olmur, onlar əsasən, 

vegetiatv orqanlarda (yarpaq, budaq) toplanır. Tərəvəz və bostan bitkilərinin 

şirəli meyvələrində nitratlar aktiv şəkildə toplanır. 

Kartof  yumrusunun  yumşaq  hissəsində  nitratlar  az  toplanır,  onun 

qabığında və orta hissəsində nitratlar 1.1... 1.3 dəfə artıq olur. 

Xörək çuğundurunun özəyi və uc hissəsində nitratlar yüksək miqdarı ilə 

fərqlənir. 

Yerkökünün  kökmeyvəsinin  özəyində  nitratlar  onun  qabığına  nisbətən 

1.5 dəfə çoxdur. 

Pomidorun meyvəsinin qabığında onun toxum kamerasmdakına nisbətən 

nitratlar daha çoxdur. 

Kələm  başlığının  daxili  və  xarici  yarpaqlarında  orta  hissəsindəki 

yarpaqlarla müqayisədə daha çox nitratlar toplanır. 

Mineral azot gübrələrinin ən yaxşı formaları ammonium sulfat və sidik 

cövhəri sayılır. Tərəvəz bitkiləri üçün ammonium və natrium sulit- rasından 

istifadə edilməsi tövsiyə olunmur. Azot gübrələrini fosfor və kalium gübrələri 

ilə  birlikdə  istifadə  etdikdə  daha  uğurlu  alınır.  Ən  yaxşı  nisbət  N:P:K= 

1:06:08, yəni kalium gübrəsi üstünlük etməlidir. Fosfor və kalium gübrələrinin 

verilməsi  tərəvəzlərdə  nitratlann  azalmasına  səbəb  olur.  Azot  gübrəsinin 

dozasına  böyük  diqqət  verilməlidir.  O,  1  m-  sahədə  20  q-dan  artıq 

olmamalıdır. 

Tərəvəz bitkilərində nitratlann miqdarı əlavə gübrənin verilmə vaxtı da 

təsir  göstərir.  Azotun  tərəvəz  bitkilərinə  əlavə  verilmə  vaxtı  iyunun  sonu, 

iyulun əvvəli daha təsirli olur. Əlavə azot gec, xüsusilə kökmeyvə və kələmin 

kütləvi yetişdiyi dövrdə verildikdə izafi nitratlann toplanmasına səbəb olur. 

472 

---

kütlədə nitratlann miqdarı dəfələrlə artır (40... 12000 mq/kq). Nitratlar hər bir 

mühitdə - torpaq, su, havada mövcuddur. Nitratlann özü yüksək toksikliyi ilə 

seçilmir, lakin mikroorqanizmlərin və ya kimyəvi reaksiya proseslərinin təsiri 

ilə  onlar  insan  və  heyvan  üçün  təhlükəli  olan  nitritlərə  çevrilir.  İstiqanlı 

orqanizmlərdə  nitritlər  daha  mürəkkəb  (daha  təhlükəli  )  kansorogen  xassəli 

birləşmələr - nitrozoaminlərin əmələ gəlməsində iştirak edir. 

Becərilən  bitkilər  arasında  nitratlar  ən  çox  xörək  (qida)  çuğunduru, 

spanaq, şüyüd, turp, kahıda toplanır. Onların miqdarı aşağıda göstərilir (yaş 

kütlədə mq/kq hesabı ilə): 

Qarpız 

40...60 

Badımcan 

80...270 

Yemiş 

40...500 

Yaşıl noxud 

20...80 

Ağ baş kələm 

600... 3000 

Yunan qabağı 

400...700 

Kartof 

40...980 

Yaşıl soğan 

40... 1400 

Baş soğan 

60...900 

Yer kökü 

160...2200 

Xiyar 

80...560 

Pâtisson 

160... 900 

Şirin bibər 

40... 330 

Cəfəri 

1700...2500 

Ravənd 

1600...2400 

Kahı 

400...2900 

Turp 

400...2700 

Xörək çuğunduru 

200...4500 

Kərəviz 

120... 1500 

Tomat (pomidor) 

10...190 

Balqabaq 

300... 130 

Şühüd 

400...2200 

Lobya 

20...900 

Sarımsaq 

40... 300 

Spanaq 

600...4000 

Quzuqulağı (turşəng) 

240...400 

Estraqon 

1200...2200 

Qida  məhsulunda  nitratlann  miqdarını  azaltmaq  üçün  bitkinin  düzgün 

becərilmə,  saxlanma,  istehsalı  və  nəzarəti  üsullarından  istifadə  etmək 

lazımdır. 

Bitkidə nitratlar qeyri-bərabər paylanır. Generativ orqanlarda nit- 

471 

---

fermentlorini aktivləşdirir və oksidləşdirmə proseslərinə müsbət təsir göstərir. 

Lakin normadan artıq olduqda insanda müxtəlfı xəstəliklərə səbəb olur. 

Nikelə xroniki intoksikasiya burun-udlaq və ağciyər peşə xəstəliklərinin 

baş verməsinə səbəb olur, bədxassəli  yeni törəmələrin əmələ gəlməsinə risk 

yaranır, dərinin allergiya zədələnməsi (dermatit və ekzema) müşahidə edilir. 

İşçilərin  ağciyər  xərçəngindən  ölüm  riskinin  artması  havada  nikelin 

konsentrasiyası 500-1000 mkq/molduqda başlayır. 

24.2.2.

 

Nitratlar 

Kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  yetişdirilməsi  nitratlardan  istifadə 

edilmədən  qeyri-mümkün  hesab  edilir,  belə  ki,  onlar  bitkilərin  azotla 

qidalanması üçün əsas mənbə sayılır. Bol və yüksək keyfiyyətli məhsul əldə 

etmək  üçün  torpağa  mineral  və  üzvi  gübrələr  verilməlidir.  Bitkinin  azota 

tələbatı  bir  sıra  faktorlardan  -  bitkinin  növü  və.sortu,  hava  şəraiti,  torpağın 

xassələri və əvvəllər tətbiq olunan gübrələrin miqdarından asılıdır. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsulu  əldə  edilməsində  nitratlardan  istifadənin 

problemi  əkinçilik  mədəniyyətinin  aşağı  səviyyədə  olması  ilə  bağlıdır. 

Mineral və üzvi azot gübrələrindən düzgün istifadə edilməməsi, onun yüksək 

dozalarla  verilməsi  nəticəsində  torpaqda  izafi  miqdarda  toplanan  azot 

bitkilərdə çoxlu miqdarda nitratlann daxil olması baş verir. Bununla  yanaşı, 

azot  gübrələri  torpaqda  olan  üzvi  maddələrin  mineral-  laşmasından  əmələ 

gələn nitratlann miqdarını artırır. 

Nitratlar (

A

^^3

 ) nitrat turşusunun (HNO3), nitritlər ) ^^ə nitrit 

turşusunun duzlarıdır. Nitrat turşusunun duzlarından gübrə kimi istifadə edilir: 

natrium nitratı - natrium (Çili) selitrası, kalium nitratı - kalium selitrası (və ya 

sadəcə  olaraq  selitra),  ammonium  nitratı  -  ammoni-  um  selitrası,  kalsium 

nitratı - kalsium selitrası adlanır. 

Son zamanlar ətraf mühitin mühafizəsinə diqqətin artırılması torpaq, su, 

gübrələr  və  .bitkilər  əsas  nəzarət  obyekti  hesab  olunur.  Bir  qayda  olaraq 

nitratlann  miqdarı  torpaq  üçün  mq/100;  yaş  kütlə  üçün  isə  mq/kq;  quru 

maddəyə görə faizlə; bitki üçün mq və faizlə; su üçün isə mq/H^ ifadə olunur. 

Nitratlar  yer  üzərində  olan  bitkilərin  əsas  qida  elementi  sayılır,  çünki 

onun tərkibinə əsas qurucu material olan azot daxildir. Təbii şəraitdə (meşədə 

və ya çəməndə) bitkidə nitratlann miqdarı az olur (quru kütlədə 1...30 mq/kq), 

onların demək olar ki, hamısı üzvi birləşmələrə (ammonium turşusu, zülallar 

və s.) aiddir. Gübrə verilmiş torpaqdan becərilən mədəni bitkilərdə isə (kələm, 

kartof, çuğundur, kök və s.) quru 

470 

---