Design ft derslik 8 2017 Layout 1

123
Dözümlülüyün inkişaf etdirilməsi üçün müxtəlif hərəkətlərdən – yeriş,
qaçış, kross qaçışı, veloidman, üzgüçülük, avarçəkmə, futbol, tennis, həndbol,
badminton və s. bu kimi idman oyunlarından istifadə edilir. Ümumi dözümlü ­
lü  yün inkişafı üçün ən sadə və əlverişli vasitə qaçışdır. Bu məqsədlə 3–4 də ­
qi qəlik yüngül qaçış hər gün getdikcə artırılır və 1,5–2 aya 20–25 dəqiqəyə
gündəlik normaya çatdırılır. Belə qaçış səhər gimnastika kompleksinin icra ­
sından sonra hər gün yerinə yetirilir. Lakin gün rejimindən asılı olaraq günün
digər əlverişli vaxtlarında da icra oluna bilər. Məsələn, birinci növbədə təhsil
alanlar axşamüstü, ikinci növbədə təhsil alanlar isə səhərlər dözümlülük
qaçışı ilə məşğul ola bilərlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, qaçışın əvvəlindən
tez, sürətli qaçmağa ehtiyac yoxdur.
Dözümlülüyün inkişafı üçün hərəkətin icra vaxtının uzadılması əhəmiyyət
daşıyır. Bu səbəbdən də qaçış tempinin sizin hazırlıq səviyyənizə müvafiq
seçilməsi, qaçışın mümkün qədər çox vaxtda icrası daha məqsədəuyğundur.
Qaçış zamanı yorulma hiss etdikdə yerişə keçmək olar. Müəyyən təcrübə
əldə etdikdən, dözümlülük göstəricilərini yaxşılaşdırdıqdan sonra qaçış pro ­
sesinə müxtəliflik gətirmək üçün məsələn, ilkin olaraq  10–15 metr məsafədə
sürəti artırıb, yenidən əvvəlki qaçış sürətinə qayıtmaq olar. Belə qaçış rejimi
ürək­damar sisteminin möhkəmlənməsinə, dözümlülüyün artma sına səbəb
ola bilər. Dözümlülük qabiliyyəti davamlı icra və optimal yük olan bütün
hərəkətlərdə inkişaf etdirilə bilər.
24. MÜSTƏQİL MƏŞĞƏLƏLƏRİN TƏŞKİLİ ZAMANI İSTİFADƏSİ 
TÖVSİYƏ OLUNAN SADƏ MƏŞQ METODLARI
İstənilən məşq prosesi əvvəlcədən müəyyən olunmuş hər hansı bir məq ­
sədin həyata keçirilməsinə yönəlir. Bu hərəkətin icra üsuluna yiyələnmə,
onun tək milləşdirilməsi, ayrı­ayrı hərəki qabiliyyətlərin inkişafı ola bilər.
Müstəqil məş  ğələlər daha çox hərəki qabiliyyətlərin – qüvvə, sürət, sürət­
güc, çeviklik və s.­nin inkişafına həsr olunur. Bu səbəbdən də hər bir yeni ­
yet mə ayrı­ayrı hə rəki qabiliyyətlərin inkişafını əsaslandıran faktorlar haq ­
qında məlumata ma lik olmalı, yəni hər hansı hərəki qabiliyyətin xüsusiyyətlərini
və eyni za manda sadə məşq metodlarını bilməli, onlardan istifadə bacarığına
yiyələnməlidir. Beləliklə, hərəki qabiliyyətlərin  təzahürünə hansı amillər
tə sir  edir?
Qüvvə qabiliyyəti. İnsanın qüvvəsini əzələlərin gərginləşdirilməsi ilə xa ­
rici müqaviməti dəf etmək və yaxud ona qarşı dayanmaq bacarığı kimi xa ­
rakterizə etmək olar.
 Çap üçün deyil

---

124
Qüvvənin təsnifatını vermədən qeyd etməliyik ki, idmanda maksimal, müt ­
 ləq, partlayış, sürətli, nisbi, reaktivlik, elastiklik qüvvə anlayışları mövcuddur.
Qüvvənin inkişafını və təzahürünü şərtləndirən əsas amillər aşağıdakılardır:
1. Əzələnin en kəsiyi;
2. Əzələ liflərinin xüsusiyyəti;
3. Əzələnin reaktivliyi və onun elastiklik xüsusiyyəti;
4. Eyni hərəkətlə iştirak edən müxtəlif qrup sinergist əzələlərin optimal
qarşılıqlı əlaqəsi;
5. Antaqonist və sinergist əzələlərin koordinasiyası;
6. Əzələ fəaliyyətini nizamlayan sinir impulslarının gücü və tezliyi;
7. İcra olunan hərəkətlərin və icra rejiminin səmərəliliyi;
8. Maddələr mübadiləsi, orqanizmin enerji mənbələri, onların xüsu siy ­
yətləri.
Sürət və sürət­güc qabiliyyəti. İnsanın sürət keyfiyyəti hərəki fəaliyyəti
qısa vaxt ərzində yerinə yetirmək bacarığı kimi səciyyələnir. Sürət kompleks
hərəki qabiliyyətdir. Sürət­güc – qısa vaxt vahidində mümkün qədər yüksək
qüvvə təzahür etdirmək qabiliyyətidir. Hər iki qabiliyyətin inkişafı aşağıdakı
amillərlə şərtlənir:
1. İdmançının sinir sistemi və sinir­əzələ aparatının vəziyyəti;
2. Əzələnin reaktivliyi və elastikliyi;
3. Əzələ qüvvəsi;
4. Oynaqların mütəhərrikliyi;
5. Əzələnin gərgin vəziyyətdən boşalmış vəziyyətə keçə bilmək bacarığı;
6. Hərəkətin icra texnikası;
7. Əzələnin anaerob şəraitində təqəllüsünü təmin edən enerji mən bə ­
ləri;
8. Əzələ liflərinin xüsusiyyəti, əzələdə sürətli liflərin miqdarı;
9. Sürətlə əlaqəsi olan başqa fiziki keyfiyyətlərin inkişaf səviyyəsi və s.
Dözümlülük qabiliyyəti – hər hansı hərəki fəaliyyət zamanı yorulmaya
qarşı dayanmaq bacarığıdır. Dözümlülüyün ümumi, sürət, qüvvə və xüsusi
növ ləri vardır. Onun təzahürü aşağıdakı amillərlə şərtlənir: 
1. Orqanizmin aerob imkanları və idmançının yaşı;
2. Hərəkətin oksigen sərfinin həcmi və idmançının enerji ehtiyatı;
3. Texniki ustalıq;
4. Səmərəlilik amilləri (anaerob mübadilə həddi); 
5. İdmançının güc və sürət imkanları;
6. Əzələ işini yerinə yetirərkən və yorulma zamanı fizioloji funksiyaların
dayanıqlığı;
7. Bərpa proseslərinin sürəti.
 Çap üçün deyil

---

125
Çeviklik qabiliyyəti – yeni hərəkətin mümkün qədər tez mənimsənilməsi
və dəyişən icra şəraitinə uyğun hərəkət fəaliyyətinin yenidən qurulması ba ca rı ­
ğıdır. 
Çevikliyi şərtləndirən amillər aşağıdakılardır:
1. Hərəkət analizatorlarının səmərəli fəaliyyəti (xüsusən hərəkət reak ­
siyasının latent dövrünün qısa olması);
2. Hərəki fəaliyyətin koordinasiya çətinliyi;
3. Başqa hərəki qabiliyyətlərin (sürətin, elastikliyin) inkişaf səviyyəsi;
4. Hərəkəti dəqiq təhlil etmə bacarığı;
5. İdmançının cəsarət və  qətiyyəti;
6. İdman təcrübəsi, ümumi hazırlığın səviyyəsi.
Əyilgənlik qabiliyyəti – hərəkətləri geniş amplitudada, sərbəst icra etmək
qabiliyyətidir. Onun inkişafı aşağıdakı amillərdən asılıdır:
1. Hərəkətdə iştirak edən oynaqların mütəhərrikliyindən;
2. Əzələ­bağ aparatının elastikliyindən;
3. Əzələdaxili koordinasiyadan;
4. Antaqonist və sinergist əzələlər arasında koordinasiyadan;
5. Əzələnin boşalma qabiliyyətindən;
6. Hərəkətlərin icrasından əvvəl orqanizmin kifayət qədər qızışdırılmasından;
7. Ətraf mühitin temperaturundan.
Hərəki qabiliyyətlərin inkişaf xüsusiyyətləri haqqında informasiya müva ­
fiq məşq metodu seçməyə və ondan istifadə etməyə imkan yaradır.
25. İDMAN MƏŞQİNİN METODLARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
İdman məşqinin metodları bacarıq və vərdişlərin formalaşmasına və tək ­
mil ləşməsinə, hərəki qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsinə istiqamətlənmişdir.
Metod məşq prosesində hərəkətlərdən necə istifadə olunmasını müəyyənləşdirir.
İnterval metod – məşq yükü komponentlərinin və ya hərəkətlərin intensiv ­
liyinin dəqiq bir diapazonda təkrar icrası ilə səciyyələnir. Burada əsas diqqət
hərəkətlərin icrası arasındakı istirahətə (əvvəlcədən ciddi müəyyən olunmuş)
yönəlmiş olur. Hərəkətlərarası vaxt intervalı nisbətən qısa, 1–3 də qi qəyə
qədər olur. Bəzən məşqin məqsədindən asılı olaraq bu interval 15–30 sa ni yə
arasında ola bilər. Beləliklə, məşqlənmə effekti təkcə hərəkətin icrası za ­
manı deyil, daha çox hərəkətlərin təkrar icrası arasındakı vaxt intervalında
baş verir. Bu metod idman formasına tez düşməyə imkan verir. Lakin qısa
vaxt 
da bu metoda uyğunlaşmaq mümkündür. Bu isə məşqin səmərəsini
azaldır.
 Çap üçün deyil

---