Ə. B. Nəcəfov
Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası
Yüklə 18,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası
- Əzizağa Nəcəfov
Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası 111 Füzulidə mətni təzadın bu növü çox vaxt iki cisim, hadisə, varlıq və ya şəxs arasında müqayisəyə, yəni onlardakı fərqi müəyyənləşdirməyə xidmət edir. Necə ki, şairin “Leyli və Məcmun” poemasında mətn daxilin- də bir-birinə yaxın mövqedə iki bənzədilən arasındakı fərq belə müəyyənləşir: Ol - nəqşi-səhifeyi-vəfadır, Bu - tərzi-cərideyi fənadır. Ol - qərqeyi-bəhri-zövqi-candır, Bu - məhvi-tənəümi-cahandır. Ol - xeyr yoluna rəhbərdir, Bu - başladığı təriqi-şərdir. Cananəsi üçün ol dilər can, Öz canı üçün dilər bu canan. (40, 114) Yaxud poemanın “Bu, Leylinin çıraqla olan macərasıdır və ondan ürək dərkinə çarə istəməsidir” hissəsində: Mən həm sənə bənzərrəm vəfadə, Bəlkə neçə mərtəbə ziyadə. Sən gecə həmin yanırsan, ey zar! Mən gecəvü gündüzəm girifdar. (40, 82) Nəsrdə də iki əks hadisənin nəqli ilə hər hansı bir predmet, obyekt və ya hökmü daha qabarıq nəzərə çatdırmaq, onlar arasın- dakı ümumiliyi ifadə etmək məqsədi ilə mətni təzaddan istifadə olunur ki, onun istər mikro, istərsə də makro səviyyədə təzahürünə Füzuli yaradıcılığında daha çox “Hədiqətüs-süəda” əsərində rast gəlinir. Füzulinin məqtəl janrında qələmə aldığı adı gedən iqtiba- sının “Müxəddərati Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər” başlıqlı xatiməsində Bəxtəridən verilən bir qısa əhvalat nəql olunur; Bu qısa mətn daxilində həzrəti Peyğəmbər və onun ailəsinin müqəddəsliyi bir ağacın simasında təzahür edir. Hekayət olunur ki, bir gün həzrəti rəsuli-əkrəm əleyhis-səlam bir nəfərin evində mübarək əllərini yuduqdan sonra məzməzə etdiyi suyu kənarda torpağa tökür. Səhər çağı həmin yerdə bir bar gətirmiş meyvə ağacının ucaldığını görür- lər. Xalqın “Şəcəreyi-mübarəkə” adlandırdığı bu ağac bir gün Əzizağa Nəcəfov 112 meyvəsini töküb, yarpaqlarını yığır. Məlum olur ki, həzrəti Məhəmməd dünyadan köçüb. O gündən sonra ağac az da olsa, yenə də bar gətirir. Bir gün barının tam yox olub, yarpaqlarının əvəzinə tikan bitirdiyini görürlər. Bu dəfə xəbər gəlir ki, həzrəti Murtəza dünyadan köçüb. Ondan sonra o ağacın yarpaqlarından dərman düzəldirlərsə də, bir gün o yarpaqlar da tökülür. Bilirlər ki, bu, imam Həsənin vəfatına nişanədir. Ağacın gövdəsi də quruyub, yerlə yeksan olanda bilinir ki, Kərbəla vaqiəsi olub. (Bax: 38, 286) Göründüyü kimi, bu çox kiçik mikro mətn daxilində özünü göstərən bir-birini inkar edən hadisələr ümumilikdə böyük istedadın ustalığı nəticəsində eyni bir motivin şərhinə xidmət etmiş olur. Füzuli bu təzadlı şərh etmə üsulundan makro mətn səviyyəsində də bəhrələnir. b) Makromətn daxilində eyni əşya, hadisə və varlıqlarla bağlı iki əks fikrin qarşılaşdırılması. Bunun da ən gözəl nümunəsi şairin “Hədiqətüs-süəda” əsərində yaradılır. Həmin əsərin yuxarıda adını verdiyimiz “Xatimə” hissəsində nəql olunan “Kənzül-qəraib”də yazılan göyərçinlə bağlı bir əhvalatla Əbu Hənifənin “Tarix”indəki bir qeyd qarşılaşdırılır. Daha doğrusu, Məhəmməd Füzuli bu iki əsərdə Həzrəti İmam Hüseynin şəhadəti zamanı onun günahsız axıdılan qanı ilə bağlı nəql olunan iki əks xarakterli hadisəni, mikro mətni bütöv bir mətn daxilində makro səviyyədə qarşılaşdırmaqla gözəl mətni təzad nümunəsi yaradır. Əgər birinci vaqiədə göyərçin ağ qanadlarını o mübarək həzrətin al qanına bulayıb yaxınlıqdakı ərazidə yaşayan kasıb bir yəhudinin kor qızının gözlərinə damızdır- maqla onun gözlərinin açılmasına və bu möcüzənin əsərindən də o qızcığazın atasının İslamı qəbul etməsinə səbəb olursa, ikinci əhvalatda isə əksinə, təsvir olunur ki, əhli-beytin düşməni olan İbn Ziyad Həzrəti İmam Hüseynin başını dizinin üstünə qoyub onun hüsnünə alay edərkən o mübarək zatın bir damla müqəddəs qanın- dan onun murdar dizinin üstünə düşür, düşdüyü yeri ox kimi dəlib keçir və bu da İbn Ziyadın qıçında sağalmaz, ömürlük, üfunətli bir yaraya səbəb olur. (Bax: 38, 286-287; 289-290) Və hətta bu eyni motivlə - Həzrəti İmam Hüseynin qanı ilə bağlı əhvalatların müşa- yiət olunduğu şeir parçaları da makro mətn daxilində nisbi təzad Füzuli – şairin yaradıcılıq psixologiyası 113 mövqeyində çıxış edir. Birinci parça: Mərhəmi-bargahi-izzətdən Nə əcəb gər kəramət etsə zühur. Qürbi-dərgahi-həq bulanlardan, Möcuzatü kəramət olmaz dur. (38, 287) İkinci parça: Sanma tökmək əhli-beytin qanını asan olur, Ehtiraz et kim, sənə hər qətrə bir peyman olur. (38, 290) Beləliklə, Füzuli yaradıcılığında apardığımız müşahidələr nə- ticəsində müəyyənləşdirdiyimiz müxtəlif təzad növlərinin şərhindən bir şey də aydın oldu ki, şairin tam və ya nisbi əkslik təşkil edən, antonim və ya antiteza yaradan cütlüklərinin işlədildiyi təzadlarında da bir harmoniya, məzmun və ya forma eyniliyi özünü göstərir. Füzuli yaradıcılığında bədii sual və onun növ rəngarəngliyi Həyat həqiqətlərinin dərki, mövcud reallıq haqqında dolğun təəssüratın formalaşdırılması düşüncənin əsası olduğu kimi, onun hərtərəfli öyrənilib müsahibə çatdırılması, bir sözlə, informasiya mübadiləsi də məqsədindən asılı olmayaraq hər bir nitqin əsasıdır. Nitqin tam, bütöv və dolğun informasiya ötürücüsü olan, ən böyük struktur elementi isə cümlədir. Yəni cümlə nitqin ən əsas vahididir. Təfəkkürün heç bir forması dildən kənarda yaranmadığı kimi, analitik düşüncənin yekunu olan hökm də cümlədən kənarda reallaşa bilmir. Müəyyən əlamət və xassənin iqrar və ya inkar edilməsi, onun cisimdə varlığı və ya yoxluğunun fərz edilməsini ifadə edən məlumat xarakterli hökmlərin səsli dildəki maddi cildi olan nəqli cümlələrdən fərqli olaraq, informasiyanın əldə edilməsi və ya dəqiqləşdirilməsi məqsədi ilə müsahibə ünvanlanan fikrin Yüklə 18,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|