46
daha
çox termik, elektromaqnit, kimyəvi, mikrobioloji üsullarla reallaşır. Bu enerjidaşıyıcıları
XXI əsrin mühüm energetik bazası kimi dəyərləndirilir və onların səmərəli işlənməsi problemləri
geniş tədqiq olunur. Neftin digər əvəzləyiciləri də çoxdan tədqiqat və axtarış mövzusudur. Bu
sırada karbohidrogenləri əvəzləyən karbohidrat strukturlu etanol daha çox diqqəti cəlb edir. Hər
il yeni-yeni neftli-qazlı ərazilər istehlak mənbəyinə çevrilir. Müasir mərhələdə axtarış-kəşfiyyat
prosesi daha zəngin və iri yataqların mənimsənilməsinə köklənmişdir.
Dünya iqtisadi artımı indi hər il daha çox enerji resurslarının mənimsənilməsi ilə təmin
olunur. Neftə olan tələb mütəmadi olaraq artır. Yaxın onilliklərdə neft
və qaza olan tələbin əksər
hissəsi iqtisadi əməkdaşlıq təşkilati ölkələrinin payına düşəcək və istehlakda Asiya regionu daha
çox fərqlənəcəkdir. Təbii ki, nəhəng yataqlar əlverişli iqtisadi mühit üçün əsas zəmindir.
Dünyanın mövcud 28 min neft yatağının çox cüzi bir hissəsi nəhənglər qrupuna aiddir ki,
burada
da planetin əksər ehtiyatları cəmləşmişdir. Ümumiyyətlə, ehtiyatların yerləşməsi, emalı və
istehlakına çoxqütblük xasdır. Şübhəsiz ki, bu xüsusiyyət daha çox nəhənglər üçün səciyyəvidir.
Mürəkkəb açıq dinamik sistem olan neft yatağı öz parametrlərini tez dəyişən təbii ritmlik,
kosmik texnoloji proseslər hesabına təbəllüdatlara uğradır.
Neft Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas seqmenti kimi qalmaqda davam edir. Azərbaycanın
neft-qaz sənayesinin dünya neft biznesindən ayrılıqda perspektiv təyinatını vermək mümkün
deyildir. Milli neft-qaz sənayesinin inkişafını məhz inteqrasiyada və dünya
neft ticarətində kök
salmada dəyərləndirmək olar. Bu dəyərləndirmə isə dünya neft-qaz, ümumilikdə energetik
balansının və sahənin strukturu, infrastrukturunu təhlil etmədən, qiymətləndirmədən keçir.
Neft iqtisadiyyatı və digər görüntüdə neft biznesi özünün məxsusi göstəriciləri ilə fərqlənir.
Göstəricilər şəbəkəsində öndə dayanan əsas üç faktor neft haqqında iqtisadi təsəvvürləri aydın
edir.
Buraya ehtiyatlar, hasilat və ixracat potensialı daxil olaraq, daha geniş təsnifatlı, özünün
subsektorial göstəricilər sistemini formalaşdırır. Ehtiyatlar kateqoriyası başlanğıj məzmunlu olsa
da, onun da dayanaqlılığı keçicidir. Naqdlılıq amili ilə hasilat göstəricisi daha məğrur görünür.
XXI əsrin əvvəlinə dünya neft ehtiyatları 142 milyard ton hesablanır, onun 92,5 milyard tonu və
ya 65,1%-i Yaxın Şərq ölkələrinin payına düşür. İkinci yeri regional
təsnifatda Mərkəzi və
Cənubi Amerika 13,6 milyard ton (
9%), üçüncü yeri Afrika 10 milyard ton (
7,1 %), dördüncü
yeri keçmiş SSRİ məkanı 9 milyard ton (
6,4%), beşinci Şimali Amerika 8,5 milyard ton (
6,1%),
altıncı yeri Asiya Sakit Okean regionu 6 milyard ton (
4,2%) və həlqənin yeddinci yeri 2,5
milyard tonla (
1,9%) Avropa qapayır.
(Əlavə №10-da neftlə bağlı həcm ölçülərinin keçid
proporsionallığını ifadə edən cədvəl verilmişdir.)
Əsas neft hasilatçıları onluğuna ölkələr içrə həm ehtiyatlar və həm də hasilat qüvvəsi
baxımından Səuddiyyə Ərəbistanı gündəlik 7,985 milyon barrellə neftlə başçılıq edir.
Növbəti
sıraları ardıcıl olaraq Rusiya 6,7 milyon, ABŞ 6 milyon, İran 3,750 milyon, Norveç 3,315
milyon, Çin 3,210 milyon barrell olmaqla bölüşdürürlər. Təbii qazın ehtiyatlar və hasilat bölgüsü
isə neftlə bağlı göstəricilərlə heç də uzlaşmır. Yeni əsrin ərəfəsində dünya qaz ehtiyatları150
trilyon kub metr, hasilat isə 2,5 trilyon kub metr hesablanır. OPEK təmsilçiləri 67 trilyon kub
metr qaz ehtiyatı və 400 milyard hasilatla möhtəşəmliyini nümayiş etdirirlər. Ölkə təsnifatında
Rusiya birinci, İran isə ikinci ilk yerləri bölüşürlər. Aşağıdakı Cədvəldə XXI
yüzilliyə keçid
ərəfəsində dünya ölkələrində neft-qaz ehtiyatlarının və hasilatının bölgüsü verilmişdir.
Cədvəl 9
XXI əsrin ərəfəsində dünya ölkələri üzrə neft-qaz ehtiyatlarının, hasilatının region
və ölkə təsnifatında bölgüsü
Ehtiyatlar
Neft
(mld.t)
Təbii qaz
(mld. m
3
)
Hasilat
Neft
(mln.t)
Təbii qaz
(mld. m
3
)
Regionlar və
ölkələr
01.01.01 01.01.00 01.01.01 01.01.00 01.01.01 01.01.00 01.01.01 01.01.00
ASR ölkələri
o cümlədən
6,020 6,030 10,34 10,29 368,1 358,4 259,0 254,6
Avstraliya
0,396 0,396 1,26 1,26 36,0 26,3 31,5 31,2
47
Bruney
0,185 0,185 0,39 0,39 8,4 8,3 10,0 9,6
ÇXR
3,288 3,288 1,37 1,37 162,7 161,2 27,0 25,4
Hindistan
0,648 0,663 0,65 0,65 32,0 32,6 21,2 21,0
İndoneziya
0,682 0,682 2,05 2,05 64,9 64,0 68,5 67,7
Malayziya
0,534 0,534 2,31 2,31 33,5 36,2 41,2 39,8
Digərləri
0,287 0,282 2,31 2,26 30,6 29,8 59,6 59,9
Qərbi Avropa
o cümlədən
2,354 2,549 4,50 4,43 321,5 318,2 275,4 274,8
Danimarka
0,146 0,146 0,09 0,09 17,9 15,0 1,4 1,3
Almaniya
0,052 0,049 0,33 0,34 3,0 2,7 24,5 23,3
İtaliya
0,085 0,085 0,23 0,23 4,6 5,0 16,1 17,5
Niderlandiya
0,015 0,015 1,77 1,77 2,6 2,7 71,3 75,0
Norveç
1,294 1,478 1,25 1,17 160,8 150,9 54,1 51,0
Böyük Britaniya
0,685 0,706 0,76 0,75 126,8 136,2 106,5 104,9
Digərləri
0,077 0,077 0,07 0,08 5,8 5,7 1,5 1,3
Şərqi Avropa və
MDV o cümlədən
8,085 8,085 56,70 56,70 391,7 366,7 740,0 727,1
Azərbaycan
0,161 0,161 0,13 0,13 12,8 12,5 6,7 6,0
Qazaxıstan
0,742 0,742 1,84 1,84 31,4 28,2 12,4 10,0
Ruminya
0,195 0,195 0,37 0,37 6,1 6,1 14,0 14,6
Rusiya
6,654 6,654 48,14 48,14 317,5 305,0 595,0 589,7
Türkmənistan
0,075 0,075 2,86 2,86 7,2 7,0 34,0 22,7
Ukrayna
0,054 0,054 1,12 1,12 2,4 2,5 18,5 18,1
Özbəkistan
0,081 0,081 1,88 1,88 7,6 7,6 50,5 50,3
Digərləri
1,123 1,123 0,36 0,36 6,7 6,4 8,9 15,7
Yaxın Şərq
o cümlədən
93,632 92,558 52,52 49,54 1078,4 1018,6 205,1 194,8
Abu-Dabi
12,630 12,630 5,55 5,55 92,5 85,0 39,8 38,6
İran
12,151 12,151 23,00 23,00 178,4 175,2 57,1 54,8
İraq
15,411 15,411 3,11 3,11 134,1 128,3 12,6 12,4
Küveyt
12,877 12,877 1,48 1,48 88,7 82,7 11,8 10,3
Katar
1,802 0,507 11,15 8,50 34,0 32,4 25,6 23,8
Səudiyyə Ərəbistnı
35,507 35,753 6,04 65,78 4,302 376,1 52,4 49,0
Digərləri
3,254 3,224 2,19 2,12 147,5 140,8 5,8 5,4
Afrika o cümlədən
10,259 10,259 11,16 11,16 335,3 329,3 121,3 115,2
Əlcəzair
1,260 1,260 4,52 4,52 40,0 37,2 85,3 83,2
Anqola
0,741 0,741 0,04 0,04 37,2 38,1 0,1 0,1
Misir
0,404 0,404 0,99 0,99 40,5 40,8 18,5 15,7
Qabon
0,342 0,342 0,03 0,03 16,5 17,0 0,1 0,1
Liviya
4,041 4,041 1,31 1,31 70,4 67,3 7,6 7,4
Nigeriya
3,082 3,082 3,51 3,51 99,5 98,2 8,1 6,9
Digərləri
0,389 0,389 0,76 0,76 31,2 30,7 1,6 1,8
Qərb yarım kütəsi
o cümlədəní
20,532 19,712 14,26 13,61 859,8 844,4 844,2 838,0
Argentina
0,421 0,377 0,75 0,69 37,5 40,1 40,5 39,0
Braziliya
1,110 1,008 0,23 0,23 57,0 54,3 1,0 1,0
Kanada
0,645 0,675 1,73 1,81 99,9 95,0 170,8 176,8
Kolumbiya
0,353 0,353 0,20 0,20 34,4 40,8 0,5 0,5
Ekvador
0,290 0,290 0,10 0,10 19,5 18,8 0,2 0,2
Meksika
3,871 3,890 0,86 0,85 152,5 145,3 37,4 36,4
ABŞ
2,979 2,881 4,74 4,65 291,2 294,1 530,1 531,1
Venesuela
10,529 9,945 4,16 4,04 151,8 139,3 32,7 30,7
Digərləri
0,334 0,293 1,49 1,04 16,0 16,7 23,0 22,3
Cəmi dünya
140,885 139,184 149,48 145,73 3354,8 3235,5 2445,0 2403,5
o cümlədən OPEK
111,561 109,929 66,87 63,83 1407,8 1830,4 399,2 884,8
Mənbə: «Oil and Qas Journal»
December 18, 2000-Pp.121-123,
«Oil and Qas Journal»
December 20, 1999-Pp.91-93,
«Petroleum Economist»
November, 2000, P.56,
May 2000, P.3
Artıq dünyada 710 milyard barrel neft istehsal edilmişdir. Kəşf olunmuş ehtiyatlar isə 891
milyon barrel təşkil edir. Hazırda planetin 95 ölkəsində neft hasil edilir. Mütəxəssis
