Elmi ƏSƏRLƏR, 2018, №1 (90) nakhchivan state university. Scientific works, 2018, №1 (90)

- 50 - 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR, 2018, № 1 (90) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS, 2018, № 1 (90) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ, 2018, № 1 (90) 
 
 
METODİKA 
İBRAHİM RÜSTƏMOV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
ibrahimrü[e-mail] 
UOT: 372.8:51 
İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ ŞAGİRDLƏRİN ƏDƏD ANLAYIŞI VƏ  
HESAB ƏMƏLLƏRİ İLƏ TANIŞ EDİLMƏSİ METODİKASINDA  
ƏSAS İSTİQAMƏTLƏR 
 
Açar sözlər: sinif, şagird, ədəd, anlayış, təfəkkür, hesab əməli, öyrənmə metodu, obyekt, say 
Key words: class, pupil, number, concept, thinking, calculating operation, learning method, 
object, quantity 
Ключевые  слова:  класс,  ученик,  число,  понятие,  мышление,  операция  вычисления, 
метод обучения, объект, цифра 
Riyaziyyat  fənni  digər  fənlərlə  müqayisədə  daha  mücərrəd  və  ciddi  olduğundan  şagirdlər 
tərəfindən  çətin  mənimsənilir.  Digər  tərəfdən,  bu  elmin  ciddiliyi  və  məntiqi  olması  riyaziyyat 
fənnində  də  həmin  xüsusiyyətlərin  saxlanmasını  tələb  edir.  Məlum  didaktik  prinsip:  elmilik  və 
müyəssərlik buna görə riyaziyyat təlimi prosesində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Riyazi anlayışların 
formalaşdırılması prosesində bu iki prinsipi  əsas tutaraq, kifayət qədər əyani-illüstrativ materialın 
tətbiqi  zərurəti  yaranır.  Məqsəd  ondan  ibarətdir  ki,  ədəd  və  hesab  əməlləri  anlayışlarını 
formalaşdırarkən 
1.
 
 əyanilikdən istifadə; 
2.
 
 konkretlikdən  mücərrədliyə  keçdikdə  ciddiliyə  və  tədriciliyə  riayət  etməklə  yüksək 
mənimsəməyə nail olunsun. 
Bu  prinsiplər  ibtidai  siniflərdə  ədəd,  say  və  hesab  əməlləri  anlayışlarının  formalaşmasında 
metodik  yanaşmaları  müəyyən  edir.  F.Kleyn  yazır:  “Əgər  biz  ibtidai  siniflərdə  ədəd  anlayışını 
aksiomatik  yanaşma  ilə,  yəni  heç  bir  məzmunu  olmayan  obyektlər  kimi  daxil  etsək  və  onlar 
üzərində formal qaydalar əsasında əməlləri yerinə yetirsək, şagird heç nə başa düşməz. Əksinə əgər 
ədəd anlayışı şagirdə həyatda tanış olan əşyalarla əlaqəli şəkildə öyrədilərsə, onda, o, royazi bilik 
əldə edə bilər.” [20] Bu əsasda I sinif şagirdlərinin ədəd anlayışı ilə ilkin tanışlığı əşya çoxluqları 
əsasında aparılmalıdır. Bu təbii yoldur. Şagirdin  ətraf ələmdəki gördüyü obyekt və hadisələrə çox 
oxşar olan bir prosesdir. Bu riyaziyyatın genetik metodla təliminə çox yaxındır.  
XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvəlində  bir  sıra  avropa  ölkələrində  və  Rusiyada  “Ədədlərin 
öyrənmə metodu”, “hesab əməllərinin öyrənmə metodu” deyilən metodik sistemlər dəbdə olmuşdur. 
Birinci  metodun  mahiyyəti  -  ədədləri  öyrətməkdən  ibarət  idi.  Ədədlərin  tərkibi  toplama  və  vurma 
əməlləri əsasında öyrədilirdi: ədədin  bütün  mümkün toplananları  və vuruqları  (4=1+3, 4=2+2, 4=
4
1

, 
2
2
4


)  öyrədildikdən  sonra  əməllərin  icrasına  keçilirdi.  Əslində  uşaqlar  şifahi  şəkildə 
“verilən cəmə əsasən toplananları” və “verilən hasilə əsasən vuruqları” tapırdılar.  
Bu tipli çalışmalar müxtəlif əyani və didaktik vasitələr əsasında yerinə yetirilirdi.  
Həmin  vasitələr  (fiqurlar,  çöplər  və  s.)  ədədin  tərkibini  “görməyə”  şagirdə  kömək  edirdi. 
“Ədədləri  öyrənmə  metodunu”  müəllifi  XIX  əsrin  alman  pedaqoqu  A.B.Qrube  (Pestalotsinin 
davamçısı)  və  Rusiyada  onun  ideyasını  təbliğ  edən  riyaziyyatçı  –  metodist  V.A.Yevtuşenski 
olmuşdur.  
Uşaqlarda  ədəd  anlayışının  formalaşdırılması  məhdud  xarakter  daşıyırdı:  ədəd  –  təkcə 
miqdari  xarakteristika  kimi  dərk  olunurdu.  Natural  sıranın  qurulması,  şifahi  və  yazılı  nömrələmə, 
hesab  əməlləri  xassələri,  hesablama  priyomlarının  əsasları  kölgədə  qalırdı.  Natural  sıra  ədədləri 

---

- 51 - 
xassələrindən  hansı  nəticələrin  alınması,  onların  hesab  əməllərində  tətbiqləri  şagird  üçün  qaranlıq 
qalırdı.  
Şagirdlərin  onluq  say  sistemi  prinsipləri  ilə  tanış  edilməsi,  ədədlər  dairəsinin 
genişləndirilməsini ləngidirdi.  
Ədəd  haqqında  təsəvvürlərin  əyani  vasitələr  əsasında  formalaşdırılması  şagirdlərin  mücərrəd  və 
məntiqi təfəkkürünün inkişafını ləngidirdi. Buna görə də “Ədədləri öyrənmə metodu”, “Hesab əməllərini 
öyrənmə  metodu”  ilə  əvəz  edildi.  Bu,  irəliyə  doğru  inkişaf  idi.  Riyaziyyat  təlimində  şagirdlərin  nəzəri 
bilikləri diqqət mərkəzində idi. Lakin burada da birtərəfli yanaşma mane olmağa başladı.  
Ədədlərin  tərkibini  kifayət  qədər  öyrənmədikləri  üçün  şagirdlər  hesab  əməlləri  icrasında 
çətinlik çəkdilər. 
Məlumdur  ki,  hesab  əməllərinin  icrası  prosesində  şifahi  hesablamalarda  mücərrəd  riyazi 
qanunauyğunluqlara aid şagirdlərdə bir baza kimi hissi təxəyyül olmalıdır. Bu da olmadıqda riyazi 
əməliyyatlar  şagird  tərəfindən  dərk  olunmur.  Xüsusən,  I  sinifdə  10  dairəsində  toplama  əməlini 
yerinə  yetirərkən şagird  cəmin  yerdəyişmə  xassəsini şüurlu surətdə  tətbiq etməlidir. Məsələn, 3+2 
cəmini tapmaq üçün 3+1+1 kimi yazılışdan istifadə etməlidir.  
Çünki 1-i üstə gəlmə əməlini bilir. Lakin 2+3 halında isə çətinlik çəkir.  
Bu  zaman  hər  iki  halı  əyani  surətdə  şagirdlərə  icra  etdirdikdə  nəticənin  eyni  olduğu  aşkar 
görünür.  
Digər  tərəfdən,  ədədin  tərkibini  öyrətməklə  şagirdin  miqdar  haqqında  təsəvvürü  formalaşır 
və həmin miqdarı ifadə edən ədədi onun strukturu cəhətindən mənimsəyir. Bu da şifahi hesablama 
bacarıqlarının yaranmasına müsbət təsir edir. Əslində, ədədlərin tərkibcə öyrənilməsi toplama əməli 
ilə bağlıdır.  
Deməli,  ədədlərin  tərkibi  və  hesab  əməllərini  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  öyrənmək 
lazımdır. Hesab əməllərinin öyrənilməsi prosesində ədədin məlum funksiyalarından əlverişli şəkildə 
istifadə etmək mümkün olur. 
Müasir metodikada hesab əməllərinin öyrədilməsi: 
1. şagirdlərin ədədlərə dair zəruri biliklərinə,  
2. hesab əməllərinin tərifləri isə ədədlərin tərkibi haqqında uşaqların əldə etdiyi təsəvvürlərə 
istinad edir.  
Bu işdə sadə məsələlər həlli mühüm rol oynayır. Hazırda ədəd və hesab əməli anlayışlarının 
formalaşdırılması aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır: 
1)  bağça  təlimində  ədəd  və  toplama,  çıxma  əməlləri  haqqında  ilkin  təsəvvürlərin 
formalaşdırılması; 
2) I-II siniflərdə ədəd və hesab əməlləri anlayışlarının formalaşdırılması; 
3)  III-IV  siniflərdə  ədəd  və  hesab  əməlləri  anlayışlarının  formalaşdırılması  və 
genişləndirilməsi. 
İbtidai  siniflərin  riyaziyyat  kursunun  məzmununu  müəyyən  edərkən  aşağıdakı  faktorlar 
nəzərə alınmalıdır: 
1) riyaziyyat təliminin məqsədləri; 
2) həyatın məktəb qarşısında qoyduğu tələblər; 
3) şagirdlərin fiziki, psixoloji imkanları; 
4) riyaziyyatın müasir həyatda rolu və mövqeyi. 
Bu faktorların təlim prosesində nəzərə alınması və onlardan düzgün istifadə edilməsi ibtidai 
siniflərdə  şagirdlərin  idraki  imkanlarının  artırılmasını  və  dünyagörüşlərinin  genişləndirilməsini 
təmin  edir.  Şagirdlərin  intellektual  inkişafı  tədris  fənninin  məzmunundan  və  onun  tədrisi 
metodlarından daha çox asılıdır. 
Ümumtəhsil  məktəblərində  riyaziyyat  təlimi  təşkili  formasına  və  məzmununa  görə  XXI 
əsrin perspektivlərinə cavab verməlidir. XX əsrin 70-80-ci illərində riyazi təhsil sahəsində aparılan 
eksperimental  yoxlamalar,  yeniləşdirmələrin  heç  də  hamısı  XXI  əsrin  perspektiv  planlarına  cavab 
vermir.  
Kompyuter  texnukasının  inkişafı  ilə  əlaqədar  yeni  təlin  texnologiyalarının  yaradılması 
günün zəruri probleminə çevrilir.  

---