Elmi ƏSƏRLƏR, 2018, №1 (90) nakhchivan state university. Scientific works, 2018, №1 (90)

- 52 - 
Şagirdlərdə  riyazi  təfəkkürün  formalaşdırılması  və  inkişaf  etdirilməsi  daha  çox  aktuallıq 
kəsb edir. 
Riyazi  biliklərin  tətbiqini  reallaşdırmaq  üçün  sinifdaxili  tədbirlərdən  ən  birincisi  –  məsələ 
həllidir. Ədədlərin və hesab əməllərinin öyrənilməsi məsələ həlli ilə paralel aparılır.  
Məsələ həlli prosesində şagirdlər: 
- ədəd anlayışının mahiyyətini dərk edir və tətbiqini reallaşdırır; 
- kəmiyyətlər arasındakı  funksional asılılıqları öyrənir və həmin asılılıqların mənasını ədəd 
anlayışı əsasında aşkar edirlər; 
-  analiz  və  sintez  kini  təfəkkür  əməliyyatlarının  obyektini  ədədlərin  təşkil  etdiyi  nəticəsinə 
gəlirlər; 
-  şifahi  hesablama  bacarıqlarını  inkişaf  etdirirlər  (burada  da  başlıca  obyekt  və  vasitə 
ədədlərdir); 
-  kəmiyyətlərin  ölçülməsi  və  nəticələrin  nəzərə  alınmasının  bilavasitə  ədəd  anlayışı  ilə 
bağlılığını dərk edirlər. 
Ədəd və ədədi sistemlər riyaziyyat elminin ən mühüm bölməsi olan ədədlər nəzəriyyəsinin 
predmetini təşkil edir.  
Bu nəzəriyyənin  əsasını təşkil edən hesab  əməlləri, şifahi və  yazılı hesablama üsulları  I-IV 
siniflərdə öyrədilir və qazanılan biliklər V-VI siniflərdə riyaziyyatın inteqrativ kursunda və VII-XI 
siniflərdə cəbr, həndəsə və analiz kurslarında tətbiqini və inkişafını tapır. 
Riyaziyyatın  ibtidai  kursu  məzmununu  və  onun  tədrisini  yeniləşdirmək  cəhdlərini 
reallaşdırmağa çalışan psixoloq, pedaqoq – metodistlər iki ideyanı irəli sürürlər: 
1. Ədəd anlayışını obyektlərin miqdar xarakteristikası anlayışı ilə eyniləşdirmək olmaz. 
2. Ədəd miqdari münasibətlərin başlanğıc ifadə norması deyil. 
Bu  iki  ideyanı  belə  əsaslandırırlar:  müasir  cəbr  elmi  ədədi  forması  olmayan  miqdar 
münasibətlərini öyrənir.  
Çünki  elə  miqdar  münasibətləri  var  ki,  onlar  ədədsiz  ifadə  olunur.  Məsələn,  məsələ 
məzmununu  əyaniləşdirmək üçün parçalardan,  düzbucaqlı zolaqlardan,  həcmlərdən istifadə  olunur 
və kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlar obyektlərlə ifadə olunur.  
Psixoloq və pedaqoqların apardığı çoxsaylı yoxlamalar, müşahidələr bir daha təsdiq edir ki, 
uşaqlarda əvvəlcə miqdar təsəvvürləri, sonra isə ədəd və ədədlər üzərində əməllər yaranır.  
Deməli, deduktiv öyrənmə baş verir. 
Ənənəvi  metodikada  obyektin  miqdari  xarakteristikası  ədədlə  eyniləşdirilir.  Burada  XX 
əsrin  görkəmli  riyaziyyatçısı  A.N.Kolmoqorovun  fikrini  qeyd  etmək  yerinə  düşər:  “Çöxlu  sayda 
riyazi kəşflərin əsasında əyani həndəsi qurmalar, elementar bərabərsizliklər və s. Kimi sadə ideyalar 
durur. İlk baxışdan çətin görünən məsələlərin həllinə həmin ideyaları tətbiq etmək kifayətdir” . 
Müasir mərhələdə ibtidai siniflərdə riyaziyyat təlimi qarşısında duran vəzifələr: 
1) şagirdlərə riyaziyyatdan elmi biliklərin verilməsi; 
2) şagirdlərin riyazi təfəkkürlərinin inkişaf etdirilməsi; 
3)  riyazi  biliklərin  bir  qismini  müstəqil  mənimsənilməsi  və  praktikaya  tətbiq  edilməsi  ilə 
müəyyən edilir. 
Hazırda  I-IV  siniflərin  riyaziyyat  kursu  məzmunu,  strukturu  və  onun  qurulması  üsullarını 
yeniləşdirmək üçün aşağıdakı tələbləri irəli sürürlər: 
1. İbtidai siniflərin riyaziyyat kursu məzmunu ilə orta məktəbin riyaziyyat kursu məzmunu 
arasındakı varisliyin, kəsilməzliyin təmin edilməsi; 
2.  Real  aləmin  miqdar  münasibətlərinin  əsas  qanunauyğunluqlarına  dair  biliklər  sisteminin 
verilməsi; ədədlərin xassələr – miqdarın ifadə forması kimi – proqramın xüsusi bir bölməsini təşkil 
etməlidir; 
3.  Şagirdlərə  riyazi  təfəkkür  əməliyyatlarını  öyrətmək  lazımdır.  Təkcə  hesablama 
vərdişlərini  yaratmaqla  kifayətlənmək  olmaz.  Riyaziyyatın  tətbiqi  ilə  əlaqədar  fənlərarası  əlaqəni 
gücləndirmək lazımdır. 
4. Hesablama texnikasına aid işlərdə cədvəllərə, məlumat kitablarına, hesablama vasitələrinə 
üstünlük vermək lazımdır. 

---

- 53 - 
Qeyd  edək  ki,  irəli  sürülən  4  tələbin  heç  də  hamısını  reallaşdırmaq  mümkün  deyil,  çünki 
mücərrədliyin  və  hərfi  simvolikanın  miqdarının  artırılması  ibtidai  sinif  şagirdlərinin  səviyyəsinə 
tam uyğun gəlmir. 
İbtidai sinif şagirdlərində ədəd anlayışının yaradılması üçün müxtəlif mərhələlərdən istifadə 
olunur.  
Bunlardan  birincisi  –  müşahidə,  əyani  -  induktiv  mərhələdir.  Bu  zaman  istifadə  olunan 
əşyalar  bu  və  ya  digər  dərəcədə  kəmiyyətlərlə  bağlıdır.  Məsələn,  obyektlərin  miqdar  və  forma 
etibarilə müqayisəsi “böyükdür”, “kiçikdir”, “bərabərdir” və ya “çoxdur, “azdır”, “o qədərdir” kimi 
münasibətlərə gətirir. 
Onu  da  qeyd  edək  ki,  müasir  mərhələdə  və  gələcəkdə  (perspektivdə)  I-IV  siniflərin 
məzmununda,  təlim  metodlarında  islahatların  aparılması,  əsaslı  dəyişikliklərin  edilməsi 
tərəfdarlarına V.V.Davıdovu, L.V.Zankovu, L.Q.Petersonu və b. aid etmək olar.  
Ənənvi istiqamətin tərəfdarlarına isə M.İ.Moro başçılıq edir. Bunların əsas məqsədi – I-IV 
siniflərin riyaziyyat kursu məzmununda qismən dəyişiklik etmək və müasir təlim metodlarından da 
istifadə edilməsi ideyasına üstünlük verməkdən ibarətdir. 
Riyaziyyat  elminin  əsaslarını,  həqiqət  və  anlayıçlarını  mahiyyətcə  eyni  olub  müxtəlif 
formalarda, müxtəlif ardıcıllıqla və ya müxtəlif prinsiplərə istinad edərək tədris etmək olar.  
Təlim prosesi daha sadə, daha səmərəli forma və məzmun ifadə edir. Tətbiq olunan metodlar 
şagird təfəkkürünün imkanlarına, inkişaf səviyyəsinə uyğun olmalıdır.  
İbtidai  siniflərdə  miqdar  münasibətlərinin  öyrədilməsi  müşahidə  və  müqayisəyə  istinad 
etməklə, ilk növbədə sayma prosesinə və qazanılan ilkin təsəvvürlərə əsaslanmalıdır: 
Ədəd anlayışı – inkişafına uyğun olaraq 
1) sayma nəticəsi kimi; 
2) hesablama nəticəsi (əməl nəticəsi kimi); 
3)  kəmiyyətin  ölçülməsi  nəticəsi  kimi  ibtidai  siniflərdə  öyrədilir  və  bu  mərhələlərin  hər 
birinsə  əyani  –  konkret,  əyani  –  induktiv  yanaşmalar  tətbiq  edilərək  müəyyən  nəticələr  çıxarılır. 
İbtidai siniflərdə riyaziyyat təliminin bir neçə əsrlik təcrübəsi göstərir ki, hazırda riyaziyyatın ibtidai 
kursunun  məzmunu,  onun  tədrisinə  dair  mövcud  metodiki  sistem  kiçikyaşlı  məktəblilər  üçün 
məqbuldur  və  zəruri  olan  hallarda  kursun  məzmununda  və  onun  tədrisi  metodikasında 
təkmilləşdirmələr aparmaq olar. 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. İbtidai sinif riyaziyyat proqramları və dərslikləri 
2. Həmidov S.S.   I-IV  siniflərdə riyziyyatın tədrisi metodokası (Xüsusi metodika), Bakı, ADPU, 2001 
3. Клейн Ф. Элементарная математика с точки зрения высшей,  т.  I.,  Арифметика,  алгебра, 
анализ / под ред. В.Ф.Когана, М.: Просвещение, 2009, 120 с. 
4. Артемов А.К., Истомина Н.Б.  Теоретические основы методики  обучения математике  в  
начальных классах, М., «Воронеж», 1986 
5.  Истомина    Н.Б.  Методика    обучения    математике    в    начальных    классах,  Учебное  
пособие, М., Академия, 1998, 288 с. 
 
ABSTRACT 
Ibrahim Rustamov 
 
THE BASIC TRENDS IN THE METHODS OF 
FAMILIARIZING  
STUDENTS
 WITH THE CONCEPT OF NUMBERS AND CALCULATING 
OPERATIONS IN ELEMENTARY CLASSES 
 
The article outlines the main trends in the methods of familiarizing students with the concept 
of  numbers  and  calculating  operations.  In  the  process  of  formulating  mathematical  concepts,  the 
two  principles  mentioned  in  the  article  are  of  particular  importance.  These  principles  define 
methodical approaches to the formation of concepts of number, quantity and calculating operations 

---