Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. Con Lokkun fəlsəfəsi
- Дж.Беркли. Сочинения. M., «Мысль», 1978, с. 186. Yeno orada, .s. 174. Aqnoslisizm (yun. «a»-inkar. «gnosis»-bilik) dünyanın dork edilmə imkanını tamamilə və
- Г.В.Лейбннц. Сочинения. В 4-х тт., Т.1, М.. 1982. с.418. Yenə orada, s.83.
5. Con Lokkun fəlsəfəsi Yeni
dövr ingilis
fəlsəfəsinin ən
görkəmli nümayəndələrindən biri də Con Lokk (1632-1704) olmuşdur. O, materialist sensualizm prinsipini əsaslandırmağa çalışmışdı. Bütün ideyaların yeganə qaynağı təcrübə ola bilər. Lokkun fikrincə, duyğu ideyası bizim bütün ideyalann əsas fondudur, bu ideyalar görmək, eşitmək və b. duyğular vasitəsilə yaradılır. Refleksiya ideyası bizim içərimizdə meydana gəlir. Məsələn, emosiya, istək və b. ideyalar bu qəbildəndir. Duyğu ideyalarının köməyi ilə biz əşyaların keyfiyyətini qavrayırıq. Bu ideyalan Lokk iki qrupa bölürdü: 1) birinci keyfiyyətlər ideyası və 2) ikinci keyfiyyətlər ideyası. Birinci keyfiyyətlər cisimdən ayrılmazdır və cismin bütün dəyişmələrində onun tərkibində qalır. Əşyaların içində olmayan keyfiyyəti Lokk ikinci keyfiyyət adlandırırdı. Məsələn, rəng, səs, dad və b. ideyaları. Sosial-siyasi görüşlərində Lokk təbii və vətəndaş vəziyyəti anlayışlarından geniş istifadə edirdi. O, təbii vəziyyətdə insanları «azad, bərabər, müstəqil varlıq» kimi təsvir edir və xüsusi mülkiyyətin əhəmiyyətini ayrıca qeyd edirdi. Dövlətin meydana gəlməsi Lokka görə, prinsip etibarilə ictimai müqavilədən asılıdır. Təbii vəziyyətdə insanlara xas olan azadlıq və insan şəxsiyyətindən ayrı olmayan mülkiyyət vətəndaş şəraitində də saxlanmalıdır. Siyasi fikir tarixində ilk dəfə hakimiyyətin bölünməsi ideyasını sistem şəklində C.Lokk irəli sürmüşdü. Onun fikrincə, yalnız bu şəraitdə şəxsiyyətin qanuni hüquqları qoruna bilər.
Materialist və mexanist təlimlərin yayılmasını müşahidə edən ingilis filosofu C,Berkli (1685-1753) onların bütün növlərinə qarşı mübarizə aparmaq qərarına gəlir. O, təsdiq edirdi ki, materiyanın dərk olunması mümkün deyil. Biz yalnız ayrı- ayrı əşyaları qavrayırıq və bu qavrayışın hər biri ayrı-ayrı duyğuların cəmidir. Bütün ideyalar, Berkliyə görə, yalnız ruhda mövcuddur, onlar xarici əşyaların surəti ola bilməz. 130 Berkli fəlsəfəsinin təməl tezisi odur ki, nəyinsə mövcud olması və onun hiss üzvləri ilə qavranması eyni şeylərdir. Mövcud olmaq elə hissi qavrayış deməkdir. Berkli yazırdı: «Mən hiss və düşüncə ilə dərk edilən hər hansı bir şeyin mövcud olmasını inkar etmirəm. O şeylər ki, mən onları öz gözlərim ilə görürəm, əllərim ilə toxunuram - onlar mövcuddur, real olaraq mövcuddur, buna mənim heç bir şübhəm yoxdur. Mövcudluğunu inkar etdiyimiz yalnız bir şey var k\, filosofların materiya və yaxud cismani substansiya adlandırdıqları materiyadır».^^ Berkli inandırmağa çalışırdı ki, ideya yalnız ideyadan doğa bilər, onun maddi qaynağı yoxdur: «Siz deyəcəksiniz ki, ideyalar ağıldan kənarda düşünməyən substansiyada mövcud olan şeylərin surəti və yaxud əksi ola bilər. Mən cavab verirəm ki, ideya ideyadan başqa heç nəyə oxşaya bilməz...».’'* Başqa ingilis filosofu Devid Yum (1711-1176) skeptik, aq- nostik’^ idi. Təcrübəni varlıq haqqında mühakimənin qaynağı hesab edən Yum göstərirdi ki, təcrübə tərəfindən qurulan münasibətlər öz əsası kimi səbəbiyyətə bağlıdır. Əvvəlki təcrübə yalnız keçmişə aid olan obyektlər və zaman haqqında birbaşa və həqiqi məlumat verə bilir. Yum deyirdi ki, səbə- biyyət əlaqəsi mövcuddur, lakin onu müəyyən etmək mümkün deyil.
Maddi nə varsa, hamısını Yum hissi qavrayışa aid edir: «Mövcud olmaq ideyası bizim mövcud olan kimi təsəvvür etdiyimiz ideya ilə eynidir».’^’ «Biz güman etmirik ki, xarici obyektlər qavrayışlardan xüsusi olaraq fərqlənir, biz yalnız onlara başqa münasibət və əlaqələr və başqa ölçü əlavə edirik».’’^ Yum iki növ fəlsəfə olduğunu göstərirdi: «dayaz» və «dərin» fəlsəfə. Birinci - hissiyyata, ikinci - ağıla (metafizika) təsir edir. Dayaz fəlsəfə illüstrativdir (əyanidir) və dünya
haqqında müxtəlif görüşlər verir. Bu fəlsəfə metafizikanın in- tuisiyası ilə qidalanır. Yum ictimai müqavilə nəzəriyyəsini tənqid edərkən ona əsaslanırdı ki, heç vaxt dövlət yarada bilən belə müqavilə olmayıb və olmayacaq.
Alman riyaziyyatçısı, fiziki və idealist filosofu Leybnis (1646-1716) varlıq haqqında görüşlərini substansiya haqqında təlim formasında inkişaf etdirmişdi. Nə Dekartın substansiya dualizmi, nə də Spinozanın vahid substansiyası Leybnisi təmin etmirdi. Onun dediyinə görə hər şey substansiyadır, deməli, onun sayı sonsuzdur. Hər bir substansiya və ya qüvvə varlığın vahididir; bu vahid «monada» (yun. «monos»-tək, bir) adlanır. Monada varlığın maddi deyil, mənəvi vahididir, bir növ mənəvi atomdur. Hər bir ayn monada həm ruh, həm də bədəndir. Leybnisə görə, ruh bədənin məqsədidir. Lakin elə daxili məqsəddir ki, bədənin özü ona doğru can atır. Həmin daxili məqsədə münasibətdə bədən ruhun vasitəsi, alətidir. Leybnis təsdiq edirdi ki, təbiətdə hər şey inkişaf edir. O, inkişafı sadəcə olaraq sonsuz kiçik dəyişmələrdən keçən başlanğıc formasının dəyişməsi hesab edirdi. Leybnisin idealizmi onun «subyekt obyektdən daha zəngin- din) əqidəsi ilə bağlıdır. O, hesab edirdi ki, insan ruhu xarici prosesləri daxili proseslər vasitəsilə qavrayır. Odur ki, Leybnis deyirdi ki, obyektin xassəsi subyektdən çıxanimalıdır. «Özümüz haqqında düşünərkən, biz həm də varlıq, substansiya, sadə və mürəkkəb, qeyri-maddi və Allahın özü haqqında düşünürük».’* Leybnis təfəkkürü əşyalaşdınr, lakin bu əşya maddi deyil. O, yazırdı: «Həqiqətən də təfəkkür əşyadır: 1) bilavasitə anlamaq; belə ki, qəlb özünü düşünən bir şey kimi anlayanda bilavasitə özünə məxsus olur; 2) təfəkkür hissələri nəzərə almadan başa düşülən əşyadır. Bu təcrübədən aydın olur. Belə ki, təfəkkür ələ keçməyən elə bir şeydir ki, biz özümüzü düşünən bir şey kimi başa düşəndə onu da anlayınq (sentimus)».’’
132
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|