Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M.Horkhayme- rin
- М.Хорк.хаймср. T.B.Адорно. Диалектика Просвешеиия. М.-СПб, «Медиум. Ювеита». 1997, с. 10. 215
- 12.2. Tənqidi realizm
- Corc Santayana
- А.Ф.Зотов. Ю.К.Мельвиль. Западная философия XX века. М.. «Проспект». 1998. с.67. Ycno orada, .s.86-87. 217
11. Tənqidi fəlsəfə: Frankfurt məktəbi Frankfurt məktəbi - Maks Horkhaymerin (1895-1973) 1930- cu ildən başlayaraq rəhbərlik etdiyi Sosial Tədqiqatlar İnstitutunun əməkdaşlarının çoxunu birləşdirən, fəlsəfi görüşləri uyğun gələn intellektualların yaratdığı qrupun şərti adıdır. M.Horkhaymer və T.Adomo (1903-1969) Frankfurt məktəbinin həqiqi yaradıcılarıdırlar. Onların görüşlərini çox vaxt «tənqidi nəzəriyyə» adlandırırlar. Yurgen Habermas (1929) və Karl-Otto Apel (1922) Frankfurt fəlsəfə məktəbinin sonrakı təmsilçiləri hesab edilirlər. Onların hər ikisi kommunikativ rasionaUıq adlanan cərəyanın tərəfdarıdırlar. V.Benyamin, E.Blox, H.Markuze, E.Fromm kimi görkəmli alimləri də Frankfurt məktəbinə aid edirlər. Sosial Tədqiqatlar İnstitutu 1923-cü ildə rəsmən kommunist olmayan, lakin marksizmə rəğbət bəsləyən Feliks Vayi fondunun vəsaiti ilə yaradılmışdı. Frankfurt tənqidi fəlsəfəsinin yaranmasında M.Horkhayme-
rolu olmuşdur. Məqalə müəllifi nə Kanta, nə də Marksa müraciət etmir. M.Horkhaymer üçün faktlar ilə müqayisə etmək ehtimalını yarada bilən ümumi prinsipləri əldə rəhbər tutan hər bir nəzəriyyə ənənəvidir. M.Horkhaymer və T.Adomo birgə yazdıqları «Maarifçiliyin dialektikası» əsərində göstərirlər ki, ağılın tarixi onun ənənəvi- liyini açmalıdır. Maarifçilik burada tarixi dövr kimi deyil, ağıl kimi başa düşülür. Təbiət üzərində hökmranlığa can atan insan ağlı həmin təbiəti dağıdır, öz iddiasının qurbanı olur. Onlar yazırdı: «Tədqiq edilməsi lazım olan ilk predmet Maarifçiliyin öz- özünü dağıtmasıdır. Biz qətiyyən şübhə etmirik ki, ...cəmiyyətdə azadlıq maariflənmiş təfəkkürdən aynlmazdın>.“’^ T.Adomonun «idarə edilən dünya» adlandırdığı cəmiyyət qurmaq istəyi onu ənənəvi qnoseoloji (epistemoloji) ideyalann əleyhdarlan və cəmiyyətdə radikal dəyişikliklərin tərəfdarları М.Хорк.хаймср. T.B.Адорно. Диалектика Просвешеиия. М.-СПб, «Медиум. Ювеита». 1997, с. 10. 215 sırasına gətirmişdi. İdrak məsələlərinə həsr etdiyi əsərlərində, məsələn «Neqativ dialektika»da o, ehkama (doqmaya) çevrilən bütün nəzəri sxem və konseptual mühakimələrdən, o cümlədən marksizmdən imtina etməyə çağınrdı. Adorno empirizm və po- zitivizmi də inkar edirdi. Frankfurt məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri də Y.Habermas olmuşdur. Onun fəlsəfəsində, özünün dediyi kimi, apancı cəhət etikanın, dil nəzəriyyəsinin və fəaliyyətin əsas məsələlərini aydınlaşdırmağa xidmət edən kommunikativ rasionallıq və həm də ağıl anlayışıdır. Bu barədə o, «Kommunikativ hərəkət nəzəri)^əsi» adlı ikicildlik əsərində ətraflı bəhs edir. Y.Habermasdan fərqli olaraq K-O.Apelin Frankfurt məktəbi ilə əlaqəsi o qədər də sıx deyil, lakin onlann adlan bir sırada çəkilir. Apel hesab edirdi ki, filosofluq edərkən biz ideal kommunikativ birlik imkanı şəraitindən çıxış edirik. Bu şəraiti həyat yaratmır, o transsendentaldır. Apelin dediyinə görə, filosof hər şeydən əvvəl əxlaq mütəxəssisidir, çünki müəyyən etika - kommunikativ birlikdə razılığa çatmaq deməkdir.
Fəlsəfədə realist cərəyanlar 12.1. Neorealizm Neorealizm XX əsr ingilis fəlsəfəsinin əsas cərəyanlarından biridir və 1903-cü ildə Kembricdə C.E.Mur (1873-1958) tərəfindən əsası qoyulub. O, həmin ildə çap etdirdiyi məşhur «İdealizmin inkan» məqaləsində idealizmin fundamental hesab etdiyi «esse est perciri» (mövcud olma qavranılmaqdır) te- zisimjo^ntiqi analiz yolu ilə tənqid edirdi. fpT^i ildə altı müəllif - E.B.Holt, R.B.Perri, U.P.Mon- teqyjı^.Spoldinq, U.Pitkin və U.Marvin «Yeni realizm» adlı kitab dərc edirlər. Bununla da neorealizm Amerikada bu müəlliflər tərəfindən xüsusi bir doktrina kimi inkişaf etdirilir. Neorealistləri birləşdirən aşağıdakı iki müddəadır: «1. Əşya, hər bir dərk edilən obyekt dərk edən subyektdən və onun dərketmə səylərindən qətiyyən asılı olmadan mövcuddur. İdrak aktı heç cürə dərk edilən obyektə təsir etmir, deməli, o bu 216 akta qədər necə idisə, elə də qalır. 2. İdrak prosesində dərk edilən şeyin oxşan, surəti və yaxud saxta forması deyil, onun özü dərk edilir, xüsusən duyulur, qavranılın>.‘^^
Tənqidi realizm neorealizmə müxalifət kimi meydana çıxıb və aşağıdakı nəzəri problemləri həll etməyə can atır. 1.
Tənqidi realizm idrak obyekti olan şeylərin real və ya müstəqil mövcudluğunu qəbul edən neorealizm ilə razıdır. Hər şeydən əvvəl o ümumiyyətlə realizmin hansısa dərk edən subyektdən asılı olmayan real dünyanın mövcudluğuna inanmaq hüququnu əsaslandırmağa can atır. 2.
Neorealizmdən fərqli olaraq tənqidi realizm bu məsələdə bəzi metafizik konsepsiyalan qəbul etməyə hazırdır. 3.
olması haqqında neorealist konsepsiya ilə qətiyyən razı deyil. 4.
İdrak prosesi mexanizmini izah etmək üçün tənqidi realistlər, görünür C.E.Murdan mənimsədikləri hissi məlumatlar anlayışından istifadə edirlər. 5.
Neorealistlərin əsas vəzifəsi və çətinliyi - dərk edən subyektin şüuru ilə dərk edilən obyekt arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xarakteri və təbiətini müəyyənləşdirməkdədir. Əgər şüurda dərk edilən şey yoxdursa, bəs onda, neorealistlərin düşündüyü kimi, idrak vaxtı və ya heç olmasa qavrayış vaxtı şüurda təzahür edən nədir? Tənqidi realistlərin fikrincə, hissi məlumatlar duyğudan başqa bir şey deyil. «Mahiyyət tənqidi realizmin əsas anlayışıdır». Tənqidi realizmin ən görkəmli nümayəndəsi ispan mənşəli Amerika filosofu Corc Santayana (1863-1952) olmuşdur. «Varlıq səltənətləri», «Skeptisizm və heyvani inam», «Ağılın həyatı» və b. əsərlərin müəllifidir. Axınncı kitabda o, insan və cəmiyyətin mənəvi həyatı üçün sivilizasiyanın nəticələrini şərh edir, mədəniyyət fenomenlərini dəyərləndirir və onlann mənəvi А.Ф.Зотов. Ю.К.Мельвиль. Западная философия XX века. М.. «Проспект». 1998. с.67. Ycno orada, .s.86-87. 217 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|