Əsərlər Ana dilinin tədrisi metodikası

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

48 

— mətnin müəyyən epizodlarını, fabulasını, onlara yaxm olan-

ları ilə əvəz etməklə nağıl etdirilməsi; 

—  dialoqlu  mətnlərin  mimik  və  jelistikulyasitik  hərəkətlərlə 

(improviziya üzrə) nağıl etdirilməsi; 

— təsvir olunan hadisənin, süjetin dinamik inkişafına uyğun şə-

kil və sözlərlə bir neçə kadrın tərtibi, yaxud ekranlaşdırılması; 

— oxunmuş mətnin məntiqi cəhətdən bitkin hissələrə ayrılması, 

onlara başlıqların verilməsi, başqa sözlə, plan tərtib etdirilməsi; 

— mətnin məzmununa uyğun şifahi hekayələrin qurdurulması; 

— hekayənin sonunda verilmiş atalar sözlərinin həmin hekayə-

nin məzmun və ideyasına nə dərəcədə uyğunlaşdırılması, aydınlaş-

dırılması və məzmunu ilə bağlı atalar sözlərinin tapdırılması. 

I-IV sinif şagirdlərinin mətn üzərində iş prosesində bu priyom-

lardan bir və  ya bir neçəsini  tətbiq etməklə işlədilməsinə, məzmu-

nun tam açılmasına, ayrı-ayrı personajların xarakterinin başa düşül-

məsinə,  onlar  arasındakı  münasibətlərin  meydana  çıxarılmasına, 

hər  birinin  əhvali-ruhiyyəsinin  öyrənilməsinə,  ədalətli  və  ədalətsiz 

hərəkətlərinin  qiymətləndirilməsinə  imkan  verir.  Məzmunun  emo-

sional-ekspressiv təsir gücünün, yazıçının öz qəhrəmanına münasi-

bətini  aydınlaşdırmağa  kömək  göstərir.  Oxunmuş  materialın  məz-

munu  ilə  real  varlıq,  təlimlə  həyat  arasında  vəhdət  yaratmağa  im-

kan  verir.  Şagirdlərdə  təşəbbüskarlıq  və  yaradıcılıq  qabiliyyətləri, 

müstəqil fıkir söyləmək, fakt və hadisələrə düzgün qiymət vermək 

bacarıqları formalaşdırır. 

 

3. Oxu vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi 

 

I-IV siniflərdə oxu təliminin əsas vəzifələrindən biri şagirdlərin 

oxu vərdişlərinin təkmilləşdirilməsidir. Məlumdur ki, oxu texnika-

sının  dörd  komponenti  (düzgünlük,  sürət,  ifadəlilik  və  şüurluluq) 

mövcuddur. Oxunun bu komponentləri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə 

və dialektik vəhdətdədir. Bunlardan birinin inkişafı üzərində aparı-

lan  işlər  digərlərinin  inkişafına  kömək  göstərsə  də,  şüurlu  oxu  bu 

sahədə  aparılan  işlərin  son  nəticəsidir.  Şüurlu  oxunmayan  mətnin 

---

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

49 

məzmun və ideyasını başa düşmək, öyrəndiklərini təcrübəyə tətbiq 

etmək, onu müasir həyatla əlaqələndirmək bacarıqları formalaşdır-

maq mümkün deyildir. 

Təcrübə  göstərir  ki,  oxu  vərdişlərinin  birinci  komponenti  onun 

düzgünlüyüdür. Şagird mətndəki sözləri düzgün oxumadıqda, onla-

rın mənasını da anlamır, onda səhv, yanlış təsəvvürlər yaranır: mə-

sələn,  şagird  “qabil  idi‖,  “sürət”,  “əsir”,  “allam”,  “gəlləm”  və  s. 

kimi işlədir. I-II siniflərdə səs və hecaların artırılması (maşın,  ra-

yon,  stansiya  əvəzinə  maşının,  irayon,  istansiya  və  s.),  cümlədə 

sözlərin təkrarı, dialekt və şivə xüsusiyyətlərinə yol verilməsi, ədə-

bi tələffüz qaydalarının gözlənilməməsi və s. kimi müxtəlif xarak-

terli nöqsanlara yol verilir. Fəhmlə söz demə halları özünü göstərir. 

Bunlar şagirdin oxunan mətnin məzmununu şüurlu şəkildə mənim-

səmələrinə, müstəqil və yaradıcı düşünmələrinə və məzmunu şüur-

lu  şəkildə  nağıl  etmələrinə  mane  olur.  Ona  görə  də  şagirdlər  belə 

səhvə  yol verdikdə müəllim onları təkrar oxutdurmalıdır. Əgər sö-

zün mənası şagirdlərə aydın deyildirsə, onun hərf tərkibini ilk dəfə 

görürlərsə, onda yaxşı olar ki, müəllim sözləri oxu prosesindən əv-

vəl yazı taxtasına yazsın, onun mənasının açılması, səs-hərf tərkibi-

nin müəyyənləşdirilməsi üzərində iş aparsın. 

Oxunun  şüurluluğunda  ikinci  əsas  məsələ  sürətdir.  III  sinifdə 

tədris ilinin ortalarında oxunun sürəti təqribən danışıq sürətinə  ya-

xınlaşmalıdır. Normal oxu sürəti olmadan məzmunu dərk etmək çə-

tin  olur.  Beləliklə,  lazımi  oxu  sürətinə  yiyələnməyən  şagird  bütün 

diqqətini  ayrı-ayrı  sözlərin,  cümlələrin  düzgün  oxunmasına  yönəl-

dir.  Təsvir  olunan  fakt  və  hadisələri,  obrazları,  onların  hərəkətini 

yadlarında saxlaya bilmir, xarakterlərini müəyyənləşdirməyi bacar-

mırlar. Beləliklə də, mətnin məzmunu gizli qalır, açılmır. Əks təq-

dirdə  şüurlu  oxunan  mətndə  sürət  dəyişir.  Əsas  diqqət  məzmunu 

mənimsəməyə  yönəlir.  Şagird  hər  bir  söz,  ifadə  və  cümlənin,  bü-

tövlükdə mətnin məzmununu öyrənməyə çalışır, sürətli oxuya bil-

mir.  Odur  ki,  oxunun  sürəti  ilə  şüurluğu  arasındakı  əlaqələr  təlim 

prosesində mütləq nəzərə alınmalıdır. 

Oxunun şüurluğu ilə ifadəliliyi arasındakı qarşılıqlı əlaqələrə də 

---

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

50 

diqqət  yetirilməlidir.  Məlumdur  ki,  ifadəli  oxu  prosesində  mətnin 

məzmunu, yazıçının məqsədi, qəhrəmanların hərəkəti və s. məsələ-

lər şifahi nitqin müxtəlif ifadə vasitələri ilə (mimika, jest, intonasi-

ya, vurğu, fasilə və s.) canlı şəkildə verilir. Beləliklə, oxunun şüur-

luğu ifadəlilik üzrə aparılan işlərin nəticəsi kimi meydana çıxır. Bu-

rada ən maraqlı cəhətlər ondan ibarətdir ki, şüurlu oxunmayan mət-

ni mənimsəmək mümkün olmadığı kimi, onu ifadəli oxumaq da çə-

tindir.  İfadəliliyə  əməl  etmək,  mətndəki  personajların  hərəkətini, 

onların  psixologiyasını,  xarakterini,  fərdi  xüsusiyyətlərini,  müəlli-

fin məqsədini başa düşmək şüurlu oxumaq deməkdir. Ona görə də 

oxu materialındakı söz və obrazlı ifadələrin, hətta, cümlələrin mə-

nasının açılmasına, onların konteks daxilində və kənarda məna ça-

larlığına, müəllifın məhz bu sözü nə üçün işlətməsinə, başqa sözlə, 

obraz və anlayışların kəsb etdiyi mənaların öyrədilməsinə çalışma-

lıdır. 

Ümumiyyətlə, oxu təlimi prosesində şagirdlərdə düzgün, sürətli, 

ifadəli  oxumaq  bacarıqlarının  formalaşdırılması  məzmunun  şüurlu 

mənimsənilməsinə əsaslı təsir göstərməklə, onların real varlıq haq-

qındakı təsəvvürlərini zənginləşdirir, nitq və təfəkkürlərinin inkişa-

fına güclü təkan verir. 

 

4. Oxu sürətinin artırılması 

 

Oxunun sürəti şüurlu mənimsəmənin əsasıdır. Bu sahədə prak-

tik iş getdikcə, şagirdlər müəyyən vərdişlər qazandıqca oxunun sü-

rəti də sinifdən-sinfə  tədricən artır, onlarda avtomatlaşmış  bir pro-

sesə çevrilir. Deməli, sürətli oxu vərdişlərinə şəxsin özünün müntə-

zəm qiraəti nəticəsində nail olmaq mümkündür. Proqramın tələbinə 

əsasən, tədris ilinin sonunda bir dəqiqədə şagirdlər I sinifdə 20-30, 

II  sinifdə 40-50,  III  sinifdə 60-70,  IV sinifdə  isə  80-90 sözlə oxu-

mağı bacarmalıdırlar. 

Təcrübə  göstərir  ki,  I-IV  siniflərdə  aşağı  sürətlə,  hətta,  hərf  və 

hecalarla  oxuyan  şagirdlər  də  vardır.  Onlar  öz  diqqətlərini  yalnız 

ayrı-ayrı sözlərin, bəzən də cümlələrin mənasının başa düşülməsinə 

---