Əsərlər Ana dilinin tədrisi metodikası

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

45 

çərçivədə qalmır, oxu prosesində öyrəndiklərini müşahidələri, eşit-

dikləri və şəxsi təcrübələri ilə əlaqələndirməli olurlar. Əşya və ha-

disələr  arasındakı  səbəb  və  nəticə  əlaqəsini  müqayisə  və  tutuşdur-

ma  əsasında  öyrənirlər.  L.N.Tolstoya  görə,  şüurlu  oxu  prosesində 

şagirdlər  yaradıcılıq  fəaliyyəti  göstərir,  başqalarını  yamsılamaq, 

təqlid etmək cəhdlərindən əl çəkirlər. Beləliklə, I-IV sinif şagirdlə-

rinin təfəkküründə əşya və hadisələrin obrazı yaranır, sonra “fikrin 

daxili  fəza sxeminin  qurulması‖ (İ.A.Zimniyaya) baş  verir. Bu za-

man şagirdin praktik və nəzəri fəaliyyəti planlaşdırılır (A.A.Leont-

yev), məzmun daxili nitqin köməyi ilə təfəkkürdə diferensiallaşdırı-

lır, sonra tərkibi-əməliyyat, inteqrasiya aparılır. Bütün bu prosesdə 

mətnin məzmunu hələ sonuncu instansiya olmur, əksinə yaradıcı və 

məntiqi şəkildə şagird şüurunun sferasından doğur, orada formala-

şır və inkişaf edir (L.S.Vıqotski). 

Psixoloji və neyrolinqvistik tədqiqatlar, məktəb təcrübəsi göstə-

rir  ki,  oxunan  mətnin  şüurlu  başa  düşülməsi  üzrə  işləri  əsasən  üç 

növə ayırmaq olar: 

a) sözün mənasının anlaşılması; 

b) cümlənin mənasının anlaşılması; 

c)  eyni  mövzuya  həsr  olunmuş  ayrı-ayrı  obzasların  mənasının 

anlaşılması (Y.A.Mik). 

Sözün mənasının müxtəlif əlaqələrdə anlaşılması təsvir obyekti-

nin  müəyyən  elementlərini  mənimsəməyə  imkan  verir.  Cümlənin 

mənasının  anlaşılması  sözlərin  kontekst  daxilindəki  mənasının  də-

qiq açılmasını təmin etməklə, obyektin daha geniş əlamət və hissə-

lərini,  faktorlarını  müəyyənləşdirməyə,  onları  yeni  əlaqələr  siste-

mində dərk etməyə imkan verir. Ayrı-ayrı abzasların açılması üçün 

zəmin yaradır. Abzasların anlaşılması isə fikrin ayrı-ayrı punktları-

nın, onun əsas və başlıca hissələrinin ikinci dərəcəlilərdən fərqlən-

dirilməsini tamamlayır. Söz və cümlələrin mənasının açılması üzrə 

işlərin bilavasitə nəticəsi kimi meydana çıxır. 

Dedik ki, oxu qavrama prosesi və informasiya mənbəyidir. Ona 

görə də təlim prosesində oxunacaq mətnin mürəkkəbliyinə (çətinlik 

dərəcəsinə),  şagirdlərin  yaş  və  bilik  səviyyəsinə  uyğunluğuna,  hə-

---

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

46 

yatımızın,  məişətimizin  müxtəlif  sahələrini  əhatə  etməsinə,  müm-

kün qədər məzmunun əyaniləşdirilməsinə çalışılmalıdır. 

Şagirdin  tam  fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün  oxunun  düzgünlü-

yünə,  sürətinə,  ifadəliliyinə  və  şüurluluğuna  xüsusi  diqqət  yetiril-

məli, bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, birinin digərinin inkişafı-

na göstərdikləri müsbət təsir nəzərə alınmalıdır. 

Oxunun  səmərəliliyi  mətnin  məzmununun  açılmasına  xidmət 

edən  sualların  qoyuluşundan  çox  asılıdır.  Metodik  ədəbiyyat  və 

məktəb  təcrübəsi  sübut  edir  ki,  bu  sualları  xarakterinə  görə  üç  şə-

kildə qruplaşdırmaq olar: 

a) oxunmuş mətnin məzmununu şagirdlərin təsəvvüründə yeni-

dən canlandırmağa xidmət edən suallar; 

b)  oxunmuş  mətnin  məzmununun,  əsas  məğzinin,  ideyasının 

açılmasına, hadisələrin necə cərəyan etməsinə, onların səbəb və nə-

ticə əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsinə və s. xidmət edən suallar; 

c) oxunmuş mətndən əsas nəticənin çıxarılmasına, mətnin məz-

mununun ictimai həyatla, uşaqların müşahidə və təcrübələri ilə əla-

qələndirilməsinə xidmət edən suallar. 

Məqsəddən  asılı  olaraq,  hər  hansı  qrupa  daxil  olan  suallar 

müəyyən  sistemlə  verilməli,  hadisənin  kulminasiyasının,  əsas  dü-

yün nöqtəsinin açılmasına zəmin yaratmalı, səbəb və nəticə əlaqə-

lərini  müəyyənləşdirməyə  imkan  verməlidir.  Başqa  sözlə,  şagird 

düşuncəsinin açarı olmalıdır. 

Oxu təliminə müəyyən tələblər verilir: 

1) məzmunun müxtəlif vasitələrlə əyaniləşdirilməsi; 

2) məzmunun şagirdlərin müşahidələri, şəxsi təcrübələri ilə əla-

qələndirilməsi və onların aldıqları bilik və bacarıqlarının dairəsinin 

genişləndirilməsi və elmi əsaslar zəminində sistemə salınması; 

3)  mətndəki  söz  və  ifadələrin,  ayrı-ayrı  cümlələrin  emosional-

ekspressiv  məna  çalarlığının  şagirdlərin  şüurunda  tam  mənası  ilə 

əks olunması; 

4) mətndəki söz və ifadələrin, obrazların konkretləşdirilməsi və 

abstraktlaşdırılması üçün situasiyanın yaradılması; 

5) mətndəki  əsas  fikrin,  məzmunun  və ideyanın  şagirdlərə mə-

---

Ağarəhim                                                                                                     Əsərlər 

 

47 

nimsədilməsi. 

Bu tələbləri həyata keçirmək üçün məktəb təcrübəsində ən opti-

mal iş formalarından istifadə olunmalıdır: 

—  mətndəki  çətin  söz  və  obrazlı  ifadələrin  şagirdlərə  seçdiril-

məsi,  onlarm  sinonimlərinin  axtarılıb  tapdırılması,  mənaların  ara-

sındakı fərqli cəhətlərin izah etdirilməsi və yaxud müəllim tərəfin-

dən aydınlaşdırılması; 

— sözlə onun ifadə etdiyi əşya, təbiətin konkret obyekti arasın-

da əlaqənin yaradılması; 

— oxşar və bir-birinə əks olan müxtəlif əşyanın ümumi və fərq-

li  cəhətlərinin  müqayisə  əsasında  müəyyənləşdirilməsi,  bir  neçə 

əlamətin tapdırılması və ən əsaslarının ayrılması; 

— emosional-ekspressiv məna çalarlı sözlərin stilistik cəhətdən 

neytral vahidlərlə müqayisə etdirilməsi və həmçinin onların məna-

larının açdırılması, yaxud müəllim tərəfindən izah edilməsi; 

— mətndəki antonim sözlərin seçdirilməsi və mənalarının izah 

etdirilməsi; 

— mətndəki çoxmənalı sözlərin seçdirilməsi və onların izah et-

dirilməsi; 

— müxtəlif obrazlar, onların hərəkəti arasındakı  oxşar və bən-

zər cəhətləri ifadə edən söz və söz birləşmələrinin seçdirilməsi; 

— müxtəlif mətnlərdə eyni əşyaya aid olan epitetlərin müqayisə 

etdirilməsi  və  onlarin  emosional-ekspressiv  məna  çalarlığının 

müəllim və şagirdlər tərəfindən izah edilməsi, şagirdlərin özlərinə 

epitet seçdirilməsi; 

— mətnin məzmunu ilə əlaqədar şəkillərin tərtibi və onlara baş-

lıqların verilməsi; 

— mətndə iştirak edən iki-üç obrazın müqayisəli şəkildə xarak-

teristikasının tərtib etdirilməsi; 

— oxunmuş materialın yaradıcı (yığcam, müxtəsər, kitabda ol-

duğu kimi  və öz sözləri  ilə, mətndə nağıl edəni  dəyişməklə, məz-

munla bağlı illüstrasiyalarla və s.) nağıl etdirilməsi; 

— əvvəlcədən verilmiş söz və ifadələri işlətməklə mətnin məz-

mununun nağıl etdirilməsi; 

---