FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsan-Cəmiyyət , İnsan-Dünya
- 378 -
qoşulduğu bir vaxtda, sözdən işə keçmək, real quruculuq mə- sələləri ilə məşğul olmaq zərurəti dönə-dönə təkrar olunduğu bir məqamda yenə də yüksək materiyadan danışmağa, klassik irsə qayıtmağa, bir daha Zərdüştə, Sokrata, Bəhmənyara, Hegelə üz tutmağa, marksizmi yenidən nəzərdən keçirməyə guya ehtiyac qalmayıb. Marksizmlə birlikdə bütövlükdə fəlsəfəni də atmaq, yığılıb qalmış problemləri elə fəlsəfəsiz äÿ həll etmək xülyası beyinləri iflic edib. Nə etmək olar ki?! Görünür, biz keçmişin təfəkkür üsu- lundan hələ yaxa qurtara bilməmişik. Ən qorxulusu isə budur ki, biz bunu çox vaxt unamırıq və təfəkkür üsulunun rolunu lazımınca qiymətləndirmirik. İndi biz ictimai həyatın iqtisadi və sosial sahələrində köklü dəyişikliklər etməyə çalışsaq da, idarəetmə formalarını, rəhbərlik üsulunu yeniləşdirməyə təşəbbüs göstərsək də, bunlar heç də həmişə arzu və təşəbbüs səviyyəsindən o tərəfə keçmir. Görülən tədbirlər bəzən hətta öz əksliyinə çevrilir. Səbəbi isə, bizcə, məhz düşüncə tərzindədir. “Bizə söz yox, mühakimə yox, iş lazımdır” prinsipi məhz keçmişdən: repressiya illərindən, «yetkin sosializmdən» miras qalıb. O vaxtdan ki, cəmiyyətə düşünənlər yox, icraçılar lazım idi, çünki konkret düşüncəni ideologiya əvəz edirdi. Düzdür, bu prinsip İ.V.Götenin “Faust” əsərindəki müha- kimələrə zahirən uyğun gəlir. Orada Faust sözü, zəkanı və əməli müqayisə edərək üsòünlüyü əmələ verir. Belə hesab edir ki, hər şeyin başlanğıcında iş, əməl dayanır. Lakin məqsəd işin, əməlin heç də yalnız başlanğıc olduğunu dərk etmək deyil. Məqsəd işin, əməlin həm də nəticə olduğunu dərk etməkdir. İnsan fəaliyyətində zəka əməli qabaqlaya bilməlidir. Praktika bir tərəfdən idrakın əsasıdırsa, digər tərəfdən onun məqsədi və nəticəsidir. Elmə əsaslanmayan praktika fayda verə bilməz. Ekoloji və demoqrafik böhranın kəskinləşməsi, təbii, sosial və mənəvi ahəngin pozulması – bütün bunlar əslində yetərincə düşünmədən işləmək mövqeyinin bəhrələridir. Ziyalıların ictimai həyatda rolunun məhdudlaşdırılmasının, cəmiyyətşünas alimlərin ictimai praktikadan uzaqlaşdırılmasının nəticəsidir. Maddi həyatın ilkinliyini qəbul etmək heç də mənəvi həyatın rolunu heçə endirməyə gətirib çıxarmamalıdır. Unut- maq olmàz ki, bütün fəlsəfi təlimlər içərisində nadanlığa ən çox - 379 -
yaxın olan kortəbii materializimdir. Bu gün də materializm dialektikadan ayrılanda öz mütərəqqi məzmununu itirir və cəhalətə qovuşur. Dialektika isə təfəkkür üsuludur və ona yiyələnmək yüksək fəlsəfi mədəniyyət tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, zəkada, mənəviyyatda dönüş yaratmadan, maddi həyatın yenidən qurulması mümkün deyil. Nə qədər ki, insan özü dəyişməyib, yaşadığı ictimai mühiti də dəyişə bilməz. Bu – bir tərəfdən. Digər tərəfdən isə, əksinə, nə qədər ki, ictimai mühit dəyişməyib, sağlam sosial-mənəvi iqlim yaranmayıb, insanların da yeniləşməsi, mənəviyyatca saflaşması mümkün deyil. Çünki insan həm də ictimai mühitin məhsuludór. İlk baxışda həllolunmaz paradoks kimi görünən bu vəziyyət əslində insan ilə ictimai mühitin dialektik vəhdətini əks etdirir. Ona görə də insan ilə mühitin, mənəviyyatla iqtisadiyyatın dialektikasını mükəmməl surətdə mənimsəmədən bu qapalı halqadan çıxış yolu tapmaq və cəmiyyəti uğurla yenidən qurmaq mümkün deyil. Məsələnin fəlsəfi tərəfinə dair bircə bunu qeyd edək ki, fərdi şüurun ictimai şüur sərhədlərini və deməli, mövcud ictimai mühitin qoyduğu məhdudiyyətləri aşıb keçməsi üçün bir mühöì vasitə vardır ki, bu da babaların maddiləşmiş, ictimai məzmun kəsb etmiş ruhu – milli mədəniyyətdir. Çünki zaman hüdudu keçiləndə mühit hüdudu da keçilmiş olur. Lakin sovet dövründə ruhun ilkinliyi materialist təlim tərəfindən rədd edildiyi üçün, çoxları hər ehtimala qarşı ümumiyyətlə hər cür ruhu və idealı rədd etməyi, bütün mənəvi körpüləri uçurmağı üstün tutur və bununla guya materializmə daha sadiq olduqlarını isbata yetirirdilər. Bu “sədaqət” yarışında insan-mühit paradoksunun həlli mümkün deyildi və yaranmış qapalı halqadan çıxa bilməmək qanunauyğun surətdə durğunluğa gətirməli idi. Əlbəttə, soruşula bilər ki, məgər repressiya və totalitar sosializm dövründə fəlsəfə tədris və təbliğ olunmurdu? Bəs nÿyə görə min illərin inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənə- öyrənə yaşadığımız dövrün ziddiyyətlərini, dialektikasını aşkara çıxara bilmədik? Niyə fəlsəfə öz sözünü deyə bilmədi, karımıza gəlmədi? Bütün məsələ də bundadır ki, o dövrlərdə maddi və mə- nəvi həyatın başqa sahələri kimi, fəlsəfə də deformasiya - 380 -
olunmuş, öz nisbi müstəqilliyini itirmiş, yuxarıdan gələn siyasə- tin təbliğatçısına çevrilmişdi. Ardıcıl materialist təlim olan marksist-leninçi fəlsəfə obyektiv ictimai münasibətləri əks etdirmək əvəzinə, bu münasibətləri kiminsə iradəsinə uyğun şəkildə şərh etmək məcburiyyətində qalmış və əslində həm materializmdən, həm də dialektikadan ayrı düşmüşdü. Marksist- leninçi fəlsəfənin ümumi müddəaları, prinsipləri kitablarda dəyişməz şəkildə saxlansa da, onları ìöàñèð dövrə tətbiq etmək daha mümkün deyildi. Çünki cari ùÿéàòûí elmi-fəlsəfi müzakirə obyektinə çevrilməsi bir növ qadağan edilmişdi. Bu isə “yaradacı təlimin” ehkamlar sistemi ilə əvəz olunmasına gətirmişdi. Gərək fəlsəfə ictimai problemləri nəinki əks etdirə bilsin, həm də onları qabaqlaya bilsin, onların önündə getsin ki, tətbiq də oluna bilsin. Sxemə salınmış, ehkama çevrilmiş bir təlim heç vaxt günün real problemlərini üzə çıxara bilməz. Problemlər, ziddiyyətlər aydınlaşdırılmadan, pozitiv və neqativ sosial proseslərin əsl hərəkətverici qüvvələri üzə çıxarılmadan cəmiyyətin elmi əsaslarla idarə edilməsi, məqsədəuyğun surətdə dəyişdirlməsi mümkün deyil. Məlumdur ki, təbiət elmlərində gerçəkliyi öyrənməkdən məqsəd əldə olunan bilikləri tətbiq eləməkdir; elmi bilikləri texnoloji biliklərə, onları da bilavasitə əməli fəaliyyətə çevirməkdir. Cəmiyyətşünaslıq da analoji məqsədə xidmət edir: cəmiyyətin öyrənilməsi və dəyişdirilməsinə. Kiçik miqyaslı konkret ictimai hadisələrin öyrənilməsi empirik sosiologiyanın, tarixin, iqtisadi elmlərin və s. predmetiíÿ daxildir. Cəmiyyətin ən ümumi inkişaf qanunauyğunluqları isə öz əksini fəlsəfədə tapır. Bu gün ölkəmizdə həyata keçirilìÿëè îëàí sosial-iqtisadi reforma heç də yalnız ayrı-ayrı ictimai hadisələrə aid olmayıb, həm də bütövlükdə insana münasibətin, İnsan-Cəmiyyət,
fənin özündə də yeniləşməyə ehtiyac yaranmışdır. Həm də fəlsəfədə yeniləşməni belə başa düşmək olmaz ki, əvvəllər o öz funksiyasını əsasən yerinə yetirirdi, amma sadəcə nələrsə yad- dan çıxmışdı və ya bir az başqa cür izah olunurdu, indi bizim məqsədimiz unudulanları nəzərə almaq, düzəlişlər verməkdir. Təəssüf ki, belə bəsit ”islahatçılıq” meylləri geniş yayılmışdır.
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|