FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CAVİD VƏ CABBARLI
- 286 -
lazımdır. Azlığın çoxluq üzərində hakimiyyətini hələ bir qədər də qoruyub saxlamaq üçün təkcə güc deyil, həm də ağıl lazımdır. Bu cəhətlər İblisə doğrudan da xasdır və yəqin buna görədir ki, A. Şaiq yazır: ”İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir... O bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakimədən alır”. 2
Digər tərəfdən də, burcua cəmiyyəti hələ yaranışdan elm və texnikanın nailiyyətlərinə arxalanmış, bundan öz niyyəti üçün, iqtisadi hakimiyyəti gücləndirməyin bir vasitəsi kimi istifadə etmişdir. Hər iki baxımdan, İblisin ağıl və fərasət sahibi olması onun hakim ictimai mühiti təmsil etməsinə nəinki zidd gəlmir, əksinə, bu fikri bir daha təsdiq edir. İblis məhz öz ağlı ilə insan üzərində yüksəlməyə çalışır, ona məsləhətlər verir, həyat həqiqətlərini “öyrədir”. Lakin İblisin özündənrazı olmasının səbəbləri heç də yalnız onun həm güclü, həm də ağıllı olması deyil. Əksinə, əsil səbəb onun həyat həqiqətlərini heç də axıra qədər dərk edə bilməməsi, yalnız özünə faydalı olanları bilməklə kifayət- lənməsidir. İblis ona görə özündən razıdır ki, çox gözəl bildiyi cari “həyat həqiqətlərinin“ əslində müvəqqəti olduğunu və bir gün öz yerini əsil həqiqətə verəcəyini bilmir. İnsan cari həyatı pis bilir, ən çox ona görə ki, onun arzu və ümidləri ilə, insani keyfiyyətləri ilə mövcud həyat arasında uyğunsuzluq var, İnsanın məntiqi ilə həyatın məntiqi üst-üstə düşmür. İblis isə həmin həyatı ona görə yaxşı bilir ki, həyat hələ onun məntiqinə uyğun şəkildə dövran edir, Şekspirin məşhur sonetində deyildiyi kimi, eybəcərlik gözəllik üzərində, nadanlıq kamillik üzərində qələbə qazanır. Lakin İblisin ağlı ali hisslərlə birləşmədiyindən zəka səviyyəsinə də yüksəlmir. Həyatı çox gözəl bildiyini zənn edir, insanların bütün fəlsəfələrindən xə- bərdar olduğunu düşünür:
Hər fəlsəfə, hər məzhəbü məslək mana məlum – deyir, lakin həyatda və insan mənəviyyatında onun
2
- 287 -
üçün qaranlıq olan elə potensial qüvvələr var ki, onlar reallaş- dıqda İblisin bildikləri alt-üst olur, daha özünü doğrultmur. Bu mənada, Cavidin İblisi öz idrak qabiliyyətinə görə də klassik Avropa ədəbiyyatındakı İblislərdən fərqlənir, real bir qüvvə olmaqla qeyri-məhdud idrak qabiliyyətindən məhrumdur. Onun bilikləri məhz təmsil etdiyi cəmiyyətdəki hakim dünyagö- rüşünü ifadə edir və ilk baxışda nə qədər realistik görünsə də, əslində gerçəkliyi düzgün əks etdirə bilmir, çünki metafizik xarakter daşıyır, dünyanın, cəmiyyətin müəyyən bir real məqamını mütləqləşdirir, həyatdakı daxili ziddiyyətləri lazımınca qiymətləndirə bilmir, onun hansı istiqamətdə inkişaf etdiyini görmür. O ya həyatı dərindən bilmədiyinə görə, ya da dərindən bilmək ona sərf etmədiyinə görə zülmün, şərin mənbəyini Allahın iradəsi ilə, yaxud insan mənəviyyatının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi, insanın təbiəti ilə izah etməyə ça- lışır və insanların özünü də məhz bu cür düşünməyə sövq edir. O, özünün bu mövqeyini real həyat səhnələri vasitəsi ilə isbata yetirməyə çalışır. Bu mövqe isə o dövrkü cəmiyyətin, hakim üsul-idarənin mövqeyidir və onun mənafeyinə tamamilə uyğundur. Məqsəd – insanı ictimai mübarizədən yayındırmaqdır; zülmün mənbəyi ya Allahla, ya insanın özü ilə bağlıdırsa o, kimə qarşı və necə mübarizə aparacaqdır?.. Faciə İblisin düşüncələrinin əsassızlığını və onun möv- qeyinin heç də İblisin özünün düşündüyü qədər möhkəm olmadığını göstərir. Əzab və işgəncə vermək, cismani ölümə bais olmaq nisbətən asan şeydir. Lakin İblis başlıca məqsədinə – İnsanı (insanların seçilmiş nümayəndəsi olan Arifi) mənən öldürməyə, onu öz sadiq qulu etməyə nail olmur. Əsərin ideya istiqaməti elədir ki, buradakı ümumi ro- mantik ruh, rəmziliklər də buna şərait yaradır ki, məhz kimin cismən öldüyü və ya hələ nəfəs aldığı prinsipial rol oynamır; prinsipial məsələ kimin mənən ölü və ya mənən sağ olması məsələsidir.
- 288 -
Biri ideyalar, mahiyyətlər dünyasında qərar tutur və yerdəkilərə sadə bir təzahür kimi baxır, o biri yerdə olanların zahiri pərdəsini götürməklə mahiyyəti də, ideyanı da gerçək həyatın özündən intixab etməyə çalışır. Əslində hər iki dahi eyni bir yolu qət edir. Biri səmadan enir, o biri səmaya yüksəlir. Biri həyatın ali məna zirvəsindən həyatın dibinə işıq salır, o biri həyatın dibindən onun ali mənasına doğru insanlarla birlikdə çox çətin bir yüksəliş yolu keçməyə çalışır. Yollar eyni olsa da, səmtlər bir birinin əksinədir. Əvvəlcə özü nura çatıb, insanlara nurdan pay verməklə, insanlarla birlikdə nura doğru yürüş etmək fərqli hadisələrdir. Lakin istiqamətlər fərqli olsa da, məqsədlər, məramlar eynidir. Bəli, hər iki ədib həm böyük mütəfəkkir, filosof, həm də gözəl sənətkardır. Lakin kim əvvəlcə filosofdur, kim əvvəlcə sənətkar? Bax, əsas fərq də burada üzə çıxır. Cabbarlı xüsusi fəlsəfi təhsil görməmişdir. Onu həyatın özü yetişdirmişdir. O, həyatdan, gerçəklikdən çıxış edir. Onun böyük rəssamlıq istedadı ətrafda baş verən prosesləri bütün incəlikləri ilə təsvir etməyə imkan verir. Təsadüfi deyil ki, Cabbarlı özü ədəbiyyatı təsviri sənətlə müqayisə edir: «Zatən ədəbi əsərlər də fırçası qələm olmuş rəsmlər deyillərmi?» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Cabbarlı hadisələrdən çıxış edir və onları ümumiləş- dirməklə mahiyyətə doğru addımlayırdı. Bədii ümumiləşdirmə elə güclü idi ki, real hadisələrin təsviri arxasında mahiyyətlər və onlar arasındakı münasibətlər də üzə çıxırdı... Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|