FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 304 -
Təfəkkür, məntiq, rasional idrak burada acizdir. Cavid bu ideyanı «Xəyyam»a girişdə – minacat səsi ilə belə ifadə edir:
Haqqa yaxınlaşdıqca dini fərqlər artmır, azalır. Görünür, insanın daxilən təmizlənməsi, yüngülləşməsi, pərvazlanması, eşqin qanadlarıyla haqqa doğru uçması ideyaları həm də dinlərin vəhdəti ideyasına gətirir.
Daha məsud olardı cinsi-bəşər.
Həm də bu fikir təkcə Dərvişin dilindən eşidilmir. Şeyx Sənan İslamı daha dərindən anladıqca xristianlığı da ehtiva etməyə çalışır:
Yaxud başqa bir yerdə Şeyx Sənan deyir: Birsə həqq, cümlə din də bir... naçar, Xəlqi yalnız ayırmış azğınlar...
Yaxud Cabbarlıda oxuyuruq: «Siz ey min-min qəbilələrə, millətlərə, irqlərə ayrılmış məzlum bəşəriyyət!» «Mən bu gün bütün istilalara, mühari- bələrə, qırğınlara, əsirliyə, köləliyə, cəbrə, istibdada, altunlara, hökumətlərə, qanunlara, dinlərə, allahlara, bütün əski varlığa qarşı üsyan bayrağı qaldırıram». «Bu yalnız ərəblərdə deyil, yalnız burada deyil, hər yerdə belə olmuşdur. Bunu babillilər də belə etmişlər, yunanlar da
- 305 -
belə etmişlər, rumlar, yəhudilər də belə etmişlər. İsalar, Musalar, İsgəndərlər, saysız-hesabsız insan qəssabları, hamısı belə etmişlər». Cavid də, Cabbarlı da böyük müqəddəslik duyğusundan ayrı salınmış, özgələşmiş, dinsizləşmiş, hadisələşmiş, müxtəlif- ləşmiş və bu müxtəlifliklərin qarşıdurmasını yaratmış əski dünyanın əleyhinə çıxaraq, insanın öz daxili-mənəvi yüksəlişinə, sevgiyə, məhəbbətə və insani məhəbbətin gücü ilə əldə edilmiş ümumbəşəri birliyə səsləyirdi. Dinləri birləşdirərək hamısına qarşı eyni dərəcədə üsyan edən Elxan əslində dinləri birləşdirərək hamısına eyni dərəcədə xidmət edən Şeyx Sənanın o biri qütbü deyilmi? Və qütblər eyni mahiyyətdə birləşmirmi? Dinlər, təriqətlər arasında fərq bir qayda olaraq hadisə, mərasim müstəvisində özünü göstərir. Dinin mahiyyəti isə mü- qəddəslik duyğusu ilə bağlıdır. Bu duyğu olmadıqda dini ehkamlar, dini ayinlər, dini mərasimlər əsl dini əvəz edir və din əvəzinə dini pərdəyə bürünmüş psevdodin yaranır ki, o da mahiyyəti etibarilə dinsizlikdən fərqlənmir. Təsadüfi deyildir ki, Cavid də, Cabbarlı da məhz «din pərdəsi»nə, «din qalxanı»na qarşı mübarizə aparıblar. Xəlifənin hədiyyə göndərdiyi rəqqasələrə işarətlə Xəyyam «Din pərdəsi altında nə xoş, incə lətifə», - deyir. Eləcə də Elxan «mən üzümə bir din qalxanı çəkib cahangirlərin cəlladlığını qəbul edə bilmərəm», - deyir. Caviddə də, Cabbarlıda da «din» ideyası «azadlıq» və «məhəbbət» ideyaları ilə qarşılaşdırılır. «Od gəlini»ndə Xürrəm diyarının mənəvi kodeksi belə səslənir: «Azad sevgi, azad vicdan könlümün tanrısı». Dini hiss daxili bir ehtiyac ol- madıqda, insanın mənəvi yüksəlişindən, saflığından, paklığın- dan, müqəddəslik səviyyəsinə yüksəlmiş ali duyğularından doğmadıqda, kənardan icbari yolla təlqin edildikdə bu böyük azadlıq carçıları onu qəbul edə bilmirlər. Həm də bu mövqe 20- ci əsrin əvvəllərində meydana gəlməyərək, Şərq fəlsəfi fikrində qədim köklərə malikdir. Cavidin şəxsi fikirləri, böyük Ömər Xəyyamın mövqeyi ilə necə də səsləşir:
Bir dindəyəm, azadə bütün küfr ilə dindən». - 306 -
(«Xəyyam»)
Bu misralar Ömər Xəyyamın məşhur rübaisindən tər- cümə olunaraq mətnə daxil edilmişdir. Həmin mövqe «Xəy- yam»dakı digər obrazın – Sevdanın dili ilə də təqdim olunur: «Bir vəhşi göyərçin kimi mən də, Şən könlümü azadə dilərdim». («Xəyyam»)
Bu ideyalar hələ «Şeyx Sənan»da da irəli sürülürdü. La- kin Cəfər Cabbarlı Şeyx Sənanın dinlə azadlığı uzlaşdırmaq cəhdlərini tənqid etsə də, onun «Od gəlini»ndəki azadlıq axtarışları da son nəticədə sadəcə dinsizlikdən deyil, nəfsin tərbiyəsi, mənəviyyatın yüksəlişi ideyasından bəhrələnir. Maraqlıdır ki, «Od gəlini»ndən sonra yazılan «Xəyyam» bu ideya təkamülündə sintez məqamına uyğun gəlir. Və biz iki müxtəlif dramaturqun birlikdə triada sistemi qurduqlarının şahidi oluruq. Cabbarlı «Şeyx Sənan»ı inkar edir və «Od gəli- ni»ni yaradır. Cavid inkarı inkar məqamında «Xəyyam»ı ya- ratmaqla hər iki ideyanın sintezinə nail olur.
* * *
İndiyədək Cavid, demək olar ki, ancaq bir şair və dra- maturq olaraq tanınmışdır. Və bu xüsusda onlarca tədqiqatlar aparılmış, məqalələr, kitablar yazılmışdır. Lakin ilk dəfə olaraq Cabbarlı Cavidin sənətkardan daha çox filosof olduğunu vurğulasa da, onun fəlsəfi müstəvidə tədqiqinə ancaq əsrin sonunda başlanmışdır. Cavidin sənətkar olmaqdan öncə bir filosof olduğunu biz də qəbul edirik. Lakin Cavid yaradıcılığını, onun həyat və fəaliyyətini daha ətraflı öyrəndikdə gözlərimiz önündə poeziyadan da, teatrdan da, fəlsəfədən də, publisistikadan da və bütün digər vasitələrdən də məhz öz xalqının, millətinin tərəqqisi naminə bir vasitə kimi istifadə edən böyük ziyalı, əsl vətənpərvər insan canlanır. Bu qənaət daha aydın şəkildə onun publisistikasından hasil olur. Çünki burada fikir, amal, əqidə nə bədii obrazlarla, nə də mücərrəd təfəkkürlə vasitələnir. Burada əsl məqsəd, əsl Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|