FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 298 -
cəklər?», – sualı XX əsrdə daha kəskin və daha ciddi şəkildə qarşıya çıxır və getdikcə aktuallaşırdı. Sovet dövründə gənclərimizin təhsil almaq üçün daha Parisə deyil, Moskvaya getməsi «Qərb kabusu» problemini aradan götürmürdü; problem aktuallığını yenə də saxlayırdı. Lakin Cavid də, Cabbarlı da bu mənada Moskvanın adını çəkmir, yenə Parisdən danışırdılar. Düzdür, Moskva kapital dünyasını təmsil etmirdi, lakin Qərb əxlaqının təmsilçisi olaraq qalırdı. Ona görə də, «Uçurum»da, «Aydın»da, «Afət»də, «Sevil»də qoyulan problemlər sovet dövründə də, indinin özündə də həmin böyük milli-mənəvi problemin işıqlandırılmasına xidmət edir. Sadəcə olaraq, bu gün həmin məsələlər daha kütləvi və daha kəskin for- malarda təzahür edir. Ona görə də Qərb dünyası qarşısında ucal- dılmış ideoloji çəpərlər götürüldükdən sonra böyük sel halında hücum çəkən və bəzən də məqsədyönlü diversiya səciyyəsi daşıyan «kütləvi mədəniyyətin» qarşısını almaq üçün yeni tipli çəpərlərə ehtiyac vardır. Lakin hələ bu yeni çəpərlər çəkilənə qədər böyük babalarımızın bizə bu günümüz üçün miras qoyduğu əsərlərin xidmətindən istifadə etməliyik. Ədəbiyyatımız həmin xətti günün rənglərinə uyğunlaşdıraraq davam etdirməli, elmi fikir, təbliğat, publisistika birləşərək bu istiqamətdə vahid müdafiə cəbhəsi yaratmalıdır. Lakin çox təəssüf ki, əsrin əvvəllərində qadınları gözləyən bədbəxtliyin, faciənin timsalı kimi yaradılmış Gültəkinlər əsrin sonunda həmin bu obrazı yaradan aktrisanın dilindən az qala qadınlarımızın idealı kimi təqdim edilir. Və əgər aktrisanın bu etirafı normal qarşılanırsa, deməli, mühit yaxşılığa deyil, pisliyə doğru dəyişilmişdir. Bu gün «Aydın»ın yeni quruluşda tamaşası özü ilə bə- rabər Qərb əxlaqı gətirən kapital hakimiyyətinin 70 illik fasi- lədən sonra cəmiyyətimiz üçün yenidən böyük təhlükə mən- bəyinə çevrildiyi bir şəraitə təsadüf edir. Lakin çox təəssüf ki, XX əsrin 20-ci illərindən bəri keçirdiyimiz mənəvi tənəzzül tamaşanın əvvəlki səviyyədə, orijinaldakı təmizliklə qoyuluşuna da mane olur. Ariflər, Aydınlar, Gültəkinlər, Afətlər kapitalın qanadlarında gələn Qərb ab-havasından boğulanların parlaq nümunələridir. Lakin bu gün bizim məqsədimiz bu qlobal proseslərin qurbanları üçün sadəcə ağlamaq və ya hətta günahı
- 299 -
mühitin üzərinə ataraq onlara bəraət qazandırmaq deyil, faciələrin qarşısını almaq üçün real vasitələr aramaqdır. Cavid hələ o vaxt, bəlkə zamanı qabaqlayaraq, bəlkə də İstambulun nümunəsini görüb, onu Bakıya da transformasiya etməklə «Uçurum»da Şərq-Qərb münasibətlərinin müasir dövr üçün çox aktual məqamlarına toxunurdu:
Qərb dünyasındakı əksilikləri, təzadları çox gözəl duyan, gözəl bilən Cavid bizim Qərbə birtərəfli münasibətimizdən çox narahat olur: «Avropadan – fəzilət, himmət, cidiyyət, vüqar dururkən – yalnız çürük bir züppəlik aldılar», - deyən şair elə bil ki, gələcək təhlükələri görərək, bizi «ayıq davranmağa» dəvət edirdi. O vaxt Cavidi realizmdən uzaqlaşmaqda təqsirləndirir- dilər. Lakin Cavid mümkün gələcəyin mümkün fəsadlarını irəlicədən əks etdirir və belə bir gələcəyin heç vaxt reallaşmaması üçün çalışırdı... Lakin, heyhat! O zaman gəldi. Təhlükələr reallaşdı. Və çox təəssüflər olsun ki, bu gün Cavid daha yalnız səma şairi olaraq qalmır, həm də reallıqları əks etdirir. Təəssüflər olsun ki, bu gün kapital dünyasının törətdiyi zinalara qarşı mənəvi müqavimət o dərəcədə zəifləmiş ki, onun qurbanları Aydınların, Gültəkinlərin böyük dramatik mübarizəsini, faciəsini yaşamadan, Cabbarlının heç vaxt ağlına belə gətirmədiyi bir halda, çox sadəcə – Cəlallar və Afətlərin taleyini yaşayırlar. Ca- vidsə hələ o vaxt bunları çox sakit yazırdı, sanki olan bir şeyi təsvir edirdi. Cabbarlı üçün bu ağlasığmaz bir eniş, «Uçurum»dakından daha dəhşətli və əslində qeyri-mümkün olan bir uçurumdur. Cabbarlı Cavidin hansı dövr üçün yazdığını anlamaq üçün gələcəyə də nəzər salır və bunları ən bədbin proqnoz ha- lında da qəbul etmir. (Cabbarlı türkü, türklüyü çox uca tutur, lakin çox ucada olanın düşərkən daha aşağı yuvarlanmaq
- 300 -
«şansını» unudur). Cabbarlı bu proqnozu təhlil edərək yazır ki, bəzilərinə görə «... şimdi bizdə Afət həyatı yoxsa da, get-gedə həyat tərəqqi edib qadınlarımız açılınca əlli ildən sonra Afət həyatı vücuda gələ bilər. Cəlal bizdə yoxsa da, bəlkə Türkiyədə buluna bilər, - deyənlərə də cavab olaraq... biz deyirik ki, qırx il də, əlli il də bundan sonra Azərbaycan, ya türklüyün başqa bir ölkəsi, həmçinin Türkiyə Afət həyatı ilə yaşaya bilməyəcəkdir...» (C.Cabbarlı. «Ədəbi mübahisələr»). Necə də böyük bir inam! Necə də böyük bir romantika! Bax, burada, bu günkü həyatın müstəvisində rollar dəyişir, Cavid daha çox realist, Cabbarlı daha çox romantik təsiri bağışlayır. Ey böyük Cabbarlı! Biz sənə inanmaq istəyirik. Sənin ki- mi inamlı olmaq istəyirik. Biz bu günkü halların müvəqqəti bir çaşqınlıq olduğuna, ötəri, keçici olduğuna inanmaq istəyirik! İnanırıq da! İnanırıq, çünki səbəblərini bilirik. Bildiyimiz şeylə mübarizə etmək isə daha rahatdır. Ey böyük Cavid! Əsrin sonunda, qloballlaşma dövründə bizi gözləyən bəlaları, realllıqları qələmə aldığın üçün, bizi irəlicədən xəbərdar etdiyin və Qərbə optimal münasibət düsturunu formalaşdırdığın üçün biz Sənə minnətdarıq! Əvvəla, bilmək lazımdır ki, müasir Azərbaycan gerçək- liyində Cəlallar və Afətlər heç də milli tərəqqinin aparıcı qüvvələrinin deyil, yeni yaranmış və hələ dərin kök atmamış müvəqqəti bir zümrənin timsalıdır. Cavid bu obrazları bədii ümumiləşdirmə səviyyəsində təqdim edir, ona görə ki, onlar artıq tək-tək adamlar olmayıb, bütöv bir təbəqədirlər. Lakin onlar heç də elita olmayıb, mənən yoxsul nuvorişlərin və onların həyat tərzinə həsəd aparan meşşanların timsallarıdır. Qərbin «müasir» həyatı və «kütləvi mədəniyyətinin» təsiri altına düşmüş zəif iradəli insanlardır. «Uçurum»da oxuyuruq:
Düşgün Paris modası Hər kəsə örnək oldu Sərsəm firəng ədası.
Cabbarlı, əlbəttə, haqlıdır ki, Afətlər və Cəlallar türkün Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|