Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 Latın əlifbasının Etrusk əlifbsı əsasında yaranması quşqusuzdur. Artıq bunu etiraf edənlərin sayı artmaqdadır: “Latın əlifbası üzə- rində illərlə davam edən mübahi- sə artıq çözülmüşdür. Bəzilərinin iddia etdiyi kimi, latınlar əlifbanı Kumedə yerləşən yunanlılardan deyil, quzey qonşuları etrusklar- dan almışlar.” 28 Skandinav runla- rının da etrusklardan alınması en- siklopediyalarda qeyd olunur. 29 Lakin bu məsələ hələlik mübahi- səlidir. Burada verdiyimiz etrusk əlifbası uzmanların ümumi rə- yinə görə etruskologiyada qəbul olunmuş variantdır. Lakin bu variant qüsursuz deyildir və buradakı yanlışlıq bir sıra sözlərin düzgün oxunmasına imkan vermir. Avrasiyaya yayılmış runik əlifbaların qədim damğalardan yaranması quşqusuzdur. Əhməd Çəfəroğlu, Muharrem Ergin 28 Bloch, 1963, 120. 29 Britannica, XIX t., 1970, 755. 79 80 və başqa dilçi alimlər Göytürk əlifbasının türk toplumunda yarandığını söyləmişlər, lakin bu fikiri subut edən araşdırma aparmamışlar. İlk dəfə sistemli araşdırma “9 Bitik” əsərində verilmiş, runik hərflərin qədim tük damğalarından yaranma yolları örnəklərlə göstərilmişdir. 30 Doğrudur, etruskologiya elmi etrusk əlifbasındakı hərflərin bildirdiyi səsləri düzgün müəyən etməsilə uğur qazanmışdır, lakin bəzi hərflərin oxunuşu tam aydınlaşmayıb. Bizcə, belə hərflərin hansı səsi bildirməsini dəqiqləşdirmədən etrusk ya- zılarını oxumaq bir sıra yanlışlıqlara yol açır, həm də etrusk dilinin səs quruluşunun dəqiq təsvir edilməsinə mane olur. Belə mübahisəli hərflərin fonetik dəyərini burada müəyən etmək iddiasında olmasaq da, bəzisi haqqında müşahidəmizi açıqlayıb uzmanlarla paylaşmağın yararı vardır. Etrusk yazılarında [f] səsi kimi oxunan 8 hərfi əslində [b] kimi oxunmalıdır. Bunu Tebariy adının Pirqi lövhələrində aramey və etrusk yazılış variantlarında görmək olur: Bu adın yanlış olaraq etruskca Tefariy kimi oxunmasının bir səbəbi də etruskologiyada dərin kök atmış “etrusk dilində [b], [d], [g] samit səslərinin olmaması” fikrindən doğur. İki dilli yazılar belə mübahisəli məsələlərin aydınlaşmasına yar- dım edir. Yenə [b] səsilə bağlı bir adın latın və etrusk dilində yazılışını əks etdirən ikidilli yazıya ( TLE 462 ) baxaq. etrusk: cae trepu latın: c. treboni 30 Vaxtilə Mirzə Fətəli Axundov latın qrafikalı əlifba tərtib etsə də, onu Azərbaycan Demokratik respublikasını quranlar gerçəkləşdirdi, biz də onu 1991-də bərpa etdik. O vaxt Dövlət Əlifba Komissiyasının rəhbəri idim. Mənə irad tutanlardan bəzisi deyirdi, madam ki əlifbanı dəyişirsiniz, elə Göytürk əlifbasını qəbul edin. Mən yarı- zarafat cavab verirdim ki, elə latın əlifbası da bizim qədim əlifbadan yaranıb. 80 81 Bu yazıda Cae (Kay) Trepu adının latınca C. Treboni(us) şəklində yazılması p//b, u//o qarşılığını ortaya çıxardır. Bəlli olur ki, etrusk yazısında p//b və u//o qoşa səsləri eyni hərflə verilə bilir. Bu p//b qarşılığını Trebi adının keçdiyi başqa bir ikidilli yazı da təsdiq edir: ( TLE 541 ) etrusk: ath: trepi: thanasa latın: ar. trebi. histro Göründüyü kimi, etrusk dilində [b] səsinin olmadığını söy- ləmək doğru deyildir. Belə düşünmək olar ki, əvvəllər etrusk yazılarında B hərfilə verilən bu səsi sonrakı çağlarda 8, bəzi yazılarda isə p hərfilə bildirmişlər. Etrusk əlifbasında işarələrin doğru oxunması çox önəmli məsələdir. Özəlliklə, dilarxası samit səsləri bildirən hərflərin dəqiqləşməsinə ehtiyac vardır. Türk dili kimi etrusk dilində də səsuyumu (sinharmonizm) qanunu olduğu üçün bu samit hərflərin dilönü (incə) və dilarxası (qalın) saitlərlə işlənməsi diqqətə alınmalıdır. Türk runikasında sait-samit harmoniyası etrusk yazılarında da özünü göstərməlidir. Nəzəri baxımdan dilarxası samitlərə aid hərflər etrusk dilində bu səsləri bildirə bilər: Bu baxım- dan, etruskca yazılarda ϖ hərfinin yalnız [v] samit səsi kimi, ,q hərfinin [x] samit səsi kimi oxunması yanlışdır. Yeri gəldikcə, bəzi yazıların oxunuşunda bu işarələrin bildirdiyi səslər üzərində dayanacağıq. Burada yalnız 4 hərfin etrusk yazısında 4, türk runikasında isə 9 səs bildirməsi faktına önəm vermək gərəkir, çünki bu durum səs har- moniyasını etrusk dilində əks etdirmir. Bu baxım- dan, etrusk hərfləri də ən azı 6 saiti bildirməlidir. 81 82 Fonetika. Yunan-latın hərflərilə yaxınlığı olan etrusk əlif- basında əksər hərflərin hansı səsi bildirməsini müəyən etmək etruskoloqlar üçün o qədər çətin olmamışdır. Belə ki, etrusk yazılarında yunan-latın dillərindən alınmış bəzi sözlərin, yer, şəxs və tanrı adlarını bildirən onomastik sözlərin yazılışında hərflərin səs dəyəri, az da olsa, bir neçə latın-etrusk ikidilli kiçik mətnlərin varlığı etrusk əlifbasının düzgün müəyənləş- məsi üçün imkan vermişdir. Doğrudur, artıq etrusk əlifbası əksər tədqiqatçılar üçün mübahisə doğurmayan bir məsələyə çevrilmişdir, lakin bir neçə hərfin hansı səsi bildirməsi hələ dəqiq öyrənilməmişdir. Çünki yunan-latın dillərində olmayan bəzi səslər etrusk dilinin özəlliyini təşkil edir, onların əlifbada hansı hərflər ilə ifadə olunduğunu tapmaq üçün ciddi araşdırmalara ehtiyac vardır. Verilən bu hərflərdən yalnız s, z səslərini bildirənlər quşqu doğurmur. Etrusk dilinin fonemlər sistem sait səsləri bildirən hərflərin doğru müəyən edilməsindən çox asılıdır. Bu nədənlə, etrusk əlifbası ilə eyni qaynaqdan olan göytürk runuk əlifbasında özünü göstərən eyni işarənin, yuxarıda de- yildiyi kimi, işləndiyi sözdən asılı olaraq dilarxası və dilönü saiti ifadə etməsi etrusk dilində saitləri bildirən hərflər üçün də keçərli ola bilər. 82 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|