Fizika-1Qacarallnsonjavad layout 1

Rəqqasın period ərzin də itir diyi ener-
 jinin bərpa olunması isə ingilis sa at sazı
U.Klementin ixtira etdiyi, anker adlanan
çox in cə və sadə mexanizmin köməyi ilə
həll  ini  tapdı.  Bununla  da  saat qa yır mada
böyük inkişa fın əsası qoyuldu. Kəfkirli
saat ların  bir-bi rin dən  gözəl  nümu nələri
yara dıldı.  Tez liklə  bu saatlar  astro  nomiya
rə sədxa na larının  ən  əsas  cihazları ndan
biri nə  çevrildi. Yüksək  usta  lıqla  hazırlan -
mış, təzyiq, tem peratur dəyişməsi və rütu -
bət kimi zərərli təsirlərdən qorumaq üçün
xüsusi şəraitdə saxlanılan kəfkirli as-
tronomik saatların xətası gün ərzində 0,01
sani yədən böyük olmamışdır. 
Kəfkirli saatların inkişafı dəniz xrono -
metrlərinin, qol, cib, stol üstü və s. saat -
ların inkişafına da böyük təkan verdi. Bu
saatlarda rəqs mənbəyi ola raq yaylı rəq -
qaslardan istifadə edilirdi. Yayı sıxmaqla
əldə edilən potensial enerji ehtiyatı anker
mexanizminin köməyi ilə hər periodda itən enerjinin
bərpasına, sönməyən rəqslər alınmasına sərf olunurdu.  Müasir dövrdə cisimlərin elastiki keyfiyyətlərinin texnikanın bütün
sahələrində, xüsusilə də hündür binaların tikintisində nəzərə alınması həlli vacib olan problemə çevrilmişdir. Dünyanın
böyük şəhərlərinin inkişafı çoxmərtəbəli göydələnlərin tikintisini önə çəkmədən mümkün deyildir. Mərtəbələrinin sayı
70-dən artıq olan binaların tikintisində zəlzələyə və güclü küləyin təsirlərinə qarşı xüsusi tədbirlər görülməzsə, orada
yaşayan insanların həyatı böyük təhlükə qarşısında qalar. Odur ki göydələni layihələşdirən mühəndislər çalı şırlar ki, o
həm yüksək elastikliyə, həm də bərkliyə malik olsun. Bərklik binanın üfüqi xətlər üzrə sürüşməyə qarşı davamlı olmasını
təmin edir. Elastiklik isə sürəti 60 m/s olan küləyin və ya güclü zəlzələnin təsiri zamanı binanın özünü rəqs edən fiziki
rəqqas kimi aparmasına və onun şaquli xətlər üzrə dağılması ehtimalının xeyli azalmasına səbəb olur. Empayer Steyt
Bildinqin mühəndisləri güclü külək və ya zəlzələ zamanı “göydələnin” rəqslərini zəiflətmək üçün kütləsi 660 ton və
diametri 5,5 m olan  dünyada ən böyük polad rəqqas yaradıb onu 92-ci mərtəbə ilə 88-ci mərtəbə arasında quraşdırmışlar.
Ətalət qanununa uyğun olaraq rəqqasın rəqsi küləyin və ya zəlzələnin yaratdığı rəqslərin əksi istiqamətində baş verir
və onu zəiflədir. Bununla da binanın tarazlığını qoruyub-saxlamaq qabiliyyəti artır. Dünyanın ən uca göydələnlərindən
biri olan Taybey 101-in layihəçiləri onun Asiya və Sakit okean regionlarında tez-tez baş verən güclü zəlzələ və tufan-
lara qarşı davamlı olmasını təmin etmək üçün xüsusi olaraq hazırlanmış seysmik amortizasiya qur ğusundan istifadə
etmişlər. Bu qurğu binada yaranan zəlzələ rəqs lərinin əksi istiqamətdə sıxılıb-açılan nəhəng yaylı rəqqaslardan və
hidravlik silindrlərdən ibarətdir.
Honkonq şəhərinin görünüşü.
Xristian Hüygens
Xristian Hüygens (1629-1695) -
görkəmli holland yazıçısı, fiziki,
astronomu və ixtiraçısıdır. O, ix -
tira etdiyi kəfkirli saatın təs virini
1657-ci ildə çıxan ki tab ında nəşr
etdir mişdir. 1665-ci ildə isə Hüy -
gensin “Günün uzunluğunu təyin
etmək üçün saatlardan istifadənin
qısa dərslik kitabı”  adlanan ikinci
kitabı çap olun du. Hüygensin kəf -
kirli saatları gəmiçi likdə istifadə
edilməyə yaramırdı. Gəmidə daim
müşahidə olunan yırğalanma hə -
rə kəti saatın işlə məsinə əngəl törə -
dirdi. 1675-ci ildə Hüygens  yaylı sistemdən ibarət olan mexaniki saat
ixtira  etdi. Onun bu ixtirası əsasında ilk yaylı mexaniki saat Parisdə
saatsaz Tisre tərəfindən yara dılmışdır. Qısa zaman ərzində Tisrenin
konst ruksiyası bütün  təbə qədən olan insanların diqqətini özünə çəkdi.
Tezliklə bu ixtira əsasında  dəniz xronometrləri, qol və cib saatlarının
müxtəlif növləri yaradıldı. 

---

Xəlifə bürcü “göydələni”. Dubay. 
Bakının  Heydər Əliyev prospektində tikiləcək  ARDNŞ-in 40 mərtəbəli inzibati binası.
Bakıda qeyri-adi  göydələnin
tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur.                 

---

146
Mexaniki rezonans
Tutaq ki, yelləncəkdə oturub yellənmək istəyirsiniz. Əgər ayaqlarınız yerə çatmırsa, bu mümkün olma -
yacaqdır. Kənardan sizə bir balaca təkan verilmiş olarsa, bundan sonra yellənmə alınar. Bədəninizi müvafiq
şəkildə hərəkət etdirməklə də yellənmənin uzunmüddətli davamına nail ola bilərsiniz. Bundan ötrü bədəninizi
elə hərəkət etdirməli olursunuz ki, o, ilk təkanda aldığınız rəqsi hərəkətlə həmahəng baş versin. İki rəqsin
həmahəng baş verməsi, yəni onların fazaca üst-üstə düşməsi o rəqslərin toplanaraq güclənməsinə səbəb olur.
Bu hadisəyə rezonans deyilir. Rezonans - cavab verirəm mənasını daşı yan resono latın sözündən
götürülmüşdür. Rezonans - xarici təsirin tezliyinin sistemin parametrləri ilə təyin olunan bir tezliyə - rezonans
tezliyinə yaxınlaşması ilə məcburi rəqslərin amplitudasının kəskin şəkildə artması hadisəsidir. Bu hadisənin
köməyi ilə zəif və periodik rəqsləri bir-birindən ayırmaq və güclən dir mək mümkündür. Rəqs sisteminin bu
qabiliyyəti onun keyfiyyətlilik kəmiyyəti ilə ölçülür. Təbiətdə rezonans hadisəsi rəqs tezlikləri və fazaları eyni
olan və rəqsi hərəkət edən cisimlər arasında müşahidə edilir. İnsanlar üçün tanış olan yelləncək əyləncəsi
mexaniki rezonansa ən yaxşı nümunədir. 
Fərz edək ki, üfüqi isti qamətdə
gərilmiş ipdən bir-birindən ara lı
olmaqla iki müx təlif uzun luq -
l u   rəqqas   asıl mışdır. On lar dan
birini rəqsə gətirsək, o də rhal sö -
 nə cək,  ikin ci  rəq qas isə tər pən -
məz vəziy yətdə qalacaqdır. İndi
ipdən iki eyni uzunluqlu rəq qas
asaq.  Bu  dəfə rəqqas lar dan  biri -
ni rəqsə gətirsək, o nəinki özü rəqs
edə 
cək, hətta qonşu rəq 
qası da
rəqsə gətirəcəkdir. Demə li, bu iki
rəqqas arasında rezonans hadi -
səsi baş ver mişdir.Onlar bir müd -
 dət birlikdə rəqsi hə rəkət edib
eyni anda da daya nacaqlar. İpdən
bir neçə müx təlif uzun luqlu rəqqas
asıb təcrübəni təkrar etsək, onların
heç birinin rəqsi mümkün olma -
yacaqdır. 
Rezonans zamanı yara nan qüv   -
vənin təsiri ilə rəqsi ener jinin
top  lan ması  baş  verən  rəqs  qur -
ğu larına rezenator deyilir. Mu-
  si qi  alətlə rinin  bir  çoxunun  əsas
his səsini rezonator təşkil edir;
Yelləncək. Rəssam Fraqonard. 

---