Rəy verən: f.ü. f d. dos. Fazil Rüstəmov

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

*

 

məhəbbət hissini ədalət hissindən daha üstün - təbii hesab 

edən Tusinin fikirlərindən cəmiyyətin daha təbii hissi məhəbbət 

hissidir, yəni cəmiyyətdə insanlar biri-birinə dözərək yox, biri - 

birinə  məhəbbət  hissi  ilə  yaşaması  daha  təbii  yoldur  və  daha 

düzgündür; 

*

 

amma  o  “ədalət”  hissini  insani  fəzilətin  ən  kamili  hesab 

edərək, onu insanlar arasında məhəbbət hissi olmadıqda, yaxud az 

olduqda,  nizam  -  intazımı  saxlamaq  üçün  zəruri  hesab  edir, 

deməli,  “tolerantlıq”  sözünün  “bİri  -  birinə  dözərək”,  nizam  - 

intizam yaradaraq yaşamaq mənası daha aşağı səviyyədir. 

-

 

Tusi, özündən əvvəl yaşamış qədim filosoflam da fikirlərini 

nəzərə  alaraq,  biri-birinə  dözməyin,  məcburən,  zorən  bir  yerdə 

yaşamağın inkişafa mane olduğu fikrindədir. 

-

 

Azərbaycanın  bütün  yer  üzünə  yaymaq  istədiyi  multikul- 

turalizm siyasətinin kökündə zor, süni nizamlama yox, məhəbbət 

dayanır. 

-

 

Eyni  bir  cəmiyyətdə  olan  müxtəlif  etnik,  dini 

mənsubiyyətlərin, müxtəlif fərqli quruplarm, bütün insanların bir 

-  biri  ilə  məhəbbət  hissi  ilə  ünsiyyətdə,  münasibətdə  olaraq 

yaşamaq mədəniyyəti dayanır. 

-

 

Bakıxanovım fəlsəfəsinin əsas qayəsi maariflənmə yolu ilə 

kamil şəxsiyyət yetişdirmək, ədalətli cəmiyyət qurmaq olmuşdur. 

-

 

Bakıxanov dövrünün ən tamnmış ensiklopedik biliyə sahib 

şəxslərindən  biri  kimi  yaradıcılığında  multikultural  dəyərlərə 

geniş yer vermişdir. 

-

 

Bakıxanov  Azərbaycan  tarix  elminin  banislərindən  biri 

olmaqla yanaşı, onun fəlsəfə, əxlaq və din sahələrinə aid əsərləri 

də vardır; 

*

 

onun bütün yaradıcılığında humanist və unversal dəyərlərə, 

multikulturallığa meyllik müşahidə edilməkdədir. 

-

 

Bakıxanovun  ədəbi  -  bədi,  fəlsəfi  yaradıcılığında 

məhəbbət,  dostluq,  qardaşlıq,  sülh,  əmin-amanlıq  və  mötədillik 

kimi prinsiplərdə təzahür etdirir: 

138 

---

Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət 

*

 

ümumiyyətlə, birgəyaşayış və ümumvəhdət anlayışlan- nın 

əsas  istiqamətlərini  Bakıxanovun  elmi-fəlsəfi  yaradıcılığında 

müşahidə edə bilərik. 

-

 

Bakıxanov  dünyada  insanın  ən  əsas  missiyası  kimi 

yaxşılığı görür: 

*

 

xeyir əməl dünyada sülhü və əmin - amanlığı, qardaşlıq və 

məhəbbət hissləri içərisində yaşamağı əks etdirməkdədir. 

-

 

M.F.Axundzadə dini təlimlərdə plüralizm, dini ehkamlara 

qarşı  ateist  fikirlərin  olduğunu  da  öz  fəlsəfi  əsərlərində  qələmə 

almışdır: 

*

 

cəmiyyətdə  multikultural  və  tolerant  fikirlərə  münasibəti 

onun həm bədii, həm də fəlsəfi əsərlərində geniş yer tutmuşdur; 

*

 

yüksək  dini  məclislərdə  dini  mübahisələr  zamanı 

söylənilən müxtəlif fikirlərə qarşı yüksək rütbəli din alimlərinin 

tolerant yanaşmalarına nümunə kimi göstərirdi; 

*

 

dünyamn  məşhur  yazıçı  və  şairlərinin  yaradıcılığına 

həmişə  hörmət  və  ehtiramla  yanaşmaqla  azərbaycanlılann 

multikultural düşüncəsini təcəssüm etdirmişdir; 

*

 

məktublarında  bütün  millətlərin  içərisində  dünyada 

tanınmış  özlərinin  şair  və  yazıçılan  olduğunu  vurğulayaraq 

belələrinin bəşəri xarakter daşıdığına işarə etmişdir; 

*

 

islam  dini ilə bağlı olan bir çox məzhəblərin, təriqətlərin 

yayıldığını vurğulayaraq müxtəlif məzhəblərə qarşı olan tolerant 

münasibətim Kəmalüddövlənin Cəlal üddövləyə sual və müraciəti 

kimi şərh etmişdir. 

-

 

Həsən  Bəy  Zərdabinin  yaradıcılığı  tolerantlıq  və 

multikultural fikirlərlə zəngindir: 

*

 

o 1905-ci il 25 noyabr tarixində “Həyat” qəzetinin 107-ci 

nömrəsində  çap  olunan  “Cəmiyyəti-xeyriyyə  binası”  adlı 

məqaləsində  Bakıda  azad  və  maneəsiz  şəkildə  ermənilərin  öz 

xeyriyyə cəmiyyətlərini yaratmasından bəhs etmişdir; 

*

 

o “dil və din”məqaləsində hər bir xalqın həyatında dil və 

din əqidəsinin mühüm rol oynadığını dəyərləndirmişdir. Bu da 

139 

---

Yaşar Əhmədov AzərHətamov 

onun  liberal,  hüququn  aliliyinə  inandığına,  tolerant  və  multi- 

kultural dəyərlərə sahib insan olmasından xəbər verirdi. 

-

 

Firudin bəy Köçərlinin “Şərqi - Rus” qəzetinin 1904-cü il 

16  iyul  tarixli,  104  saylı  nömrəsində  məşhur  rus  yazıçısı 

A.P.Çexovun  ölümü  münasibətilə  ilə  yazdığı  məqalə  mülti- 

kultural  dəyərlər  və  tolerantlıq  baxıımndan  müəyyən  elmi 

əhəmiyyət kəsb edir; 

*

 

məqalədə məşhur rus yazıçısı Çexov haqqında çox hörmət 

və ehtiramla damşır. 

*

 

bu  məqaləni  Azərbaycan  maarifçi  filosoflannın  multikul- 

tural  dəyərlər  və  tolerantlıq  duyğulannı  təcəssüm  etdirən  kiçik 

həcmli bir mənbə kimi dəyərləndirmək mümkündür. 

-

 

Əhməd Ağaoğlu milli tərəqqiyə, türk xalqlanmn inkişafına, 

dünya mədəniyyətindən yararlanmağın zəruriliyi kimi çox önəmli 

məsələlərə diqqət yetirmişdir: 

*

 

o  multikultural  dünyagörüşü  özünü  aşağıdakı  kimi  əks 

etdirməkdədir. 

*

 

“Ümumiyyətlə, öz tarixi ənənəsi, çoxəsrlik tarixi, öz dini 

və ədəbiyyatı olan hər bir xalq başqa bir xalqla təmasda olduqda 

onun  maddi  və  mənəvi  təsirinə  məruz  qalır.  Keçmiş  ənənələr, 

qədim dinlərlə yeniləri arasında şiddətli mübarizə başlayır və bu 

ideyalar  və  ənənələr  mübarizəsinin  nəticəsində  keçmişlə  indi 

arasında  orta  bir  səviyyə  alınır,  iki  dinin  bir  növ  birləşməsi 

yaramr.  Burada  müasirlik  öz  varlığını  itirmədən  keçmişlə 

uyğunlaşır və ondan götürə biləcəklərini götürür”. 

-

 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycan 

publisistikasında maarifçilik məsələsi ilə yanaşı multikulturalizm, 

müxtəlif mədəniyyətlərin vəhdəti, tolerantlıq mövzuları da geniş 

yer alır. 

-

 

“Əkinçi”,  “Şərqi  -  Rus”,  “Həyat”,  “Füyuzat”  və  s.  milli 

mətbuat orqanlarında davamlı çıxış edən din xadimləri, ziyalılar 

öz  məqalələri,  şeirləri  və  s.  əsərləri  ilə  bu  sahədə  də  geniş 

fəaliyyət göstərmişdirlər. 

140 

---