H. Q. Məmmədov fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yüklə 4,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Avesta" Azərbaycan xalqının bədii-fəlsəfi fikrinin ilk qaynağı hesab olunur.
- "Mahabharata"
- Manu qanunları
- Bax. Лукьянов А.Е. Становление философии на Востоке. Древний Китай и Индия. М., 1989, с. 13.
fikrin ilk məskənlərindən biri də Azərbaycan olmuşdur. Əlverişli təbii və coğrafi şəraitə malik olması üzündən Azərbaycan tarixən insanların ilk yaşayış əra- zilərindəndir. Son dövrlərdə belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, Yaxın Şərqin ilk abidələrindən olan "Avesta" özündə həm də qədim azərbaycanlıların fəlsəfi-dini təsəvvürlərini ifadə edir. Qədimdə yaxın şərq ölkələri xalqlanmn dünyagörüşü atəşpərəstlik olmuşdur. Bu isə zərdüştilik dini təsəvvürlərinə əsaslanırdı. Onun əsasını qoyanlardan biri Zərdüştün azərbaycanlı olması fikri son dövrlərdə geniş yayılmışdır. Həmin dövrün (e.ə. VI-V əsrlər) ən böyük abidəsi olan "Avesta" Azərbaycan xalqının bədii-fəlsəfi fikrinin ilk qaynağı hesab olunur. Hərfi mənası qanun deməkdir. "Avesta" üç əsas kitabdan (Vəndidad, Yasna və Vispe- red) ibarətdir. Birincidə divlər, yəni şər qüvvələrə qarşı yönəlmiş qanunlar əsas yeri tutur. İkinci kitab (Yasna) dua və sitayişlərə həsr edilmişdir. Onun məzmunu "Qatlar"da ifadə olunmuşdur. "Vispered" (bütün hakimlər deməkdir) adlanan üçüncü kitabda insanların mənəvi keyfiyyətlərinə, ailə-əxlaq məsələlərinə aid maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür. Ümumiyyətlə "Avesta"da əsas yeri dualizm (ikilik) dünyagörüşü tutur. Bu belə bir prinsipə əsaslanır; dünyada hər şey bir- birinə zidd qüvvələrin (xeyir və şər) mübarizəsi
Əhrimənin ətrafında cəmənmişdir. Bu iki tərəfin amansız mübarizəsi nəticədə xeyir qüvvələrin qələbəsi ilə başa çatır. Buradə göstərilir ki, xeyrin şər üzərində qələbə çalm&sı üçün’ insanların ümumi köməyi çox zəruridir. Bu kömək isə aşağıdakı üç əxlaqi tələbi yerinə yetirməklə mümkündür: xeyirxah fikir, xeyirxah söz və xeyirxah əməl. "Avesta"da bu üç keyfiyyətə maik olmaq Zərdüştliyin əsası hesab edilirdi. Bu 0 deməkdir ki, insan fikirləşəndə də, danışanda da və hərəkət edəndə də xeyirxah olmalıdır. Sözügedən müqəddəs kitabda digər mənəvi keyfiyyətlər (mehriban rəftar, doğmçuluq, gözütoxluq) də geniş təbliğ olunur. Bütövlükdə "Avesta"da irəli sürülmüş fikirlər sonralar təkcə şərq xalqlarının deyil, həm də dünya mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynamışdır.
Qədim Hindistan və Çin dünya sivilizasiyasının ən böyük mənbələrindən hesab olunur. Bu ölkələrdə bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərdə ilkin fəlsəfi təsəvvürlər formalaşmışdır, Qədim Hind fəlsəfəsi üç dövrə bölünür; 1) Veda (bilik deməkdir) dövrü e.ə. I minilliyin ortalarını əhatə edir. Bu ibtidai ictimai quruluşunun dağılması və quldarlıq quruluşunun meydana gəlməsi ilə səciyyələnir. 2) Epik dövr e.ə. I minilliyin II yarısını əhatə edir. Bu dövrün üç başlıca abidəsi olmuşdur: a) "Mahabharata" başlıca məzmunu xalq inamları və köçəri xalqların mifologiyası ilə Vedalarm ehkamçı Brəhməninin sintezi təşkil edir, b) "Rama- yana" poeması köhnə allahlar ilə yeni allahlar arasındakı münasibətlərdən, poli- teist pərəstişlərdən bəhs edir, v) Manu qanunları burada qədim hind cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinin hüquq və vəzifələrini əksetdirən normalar əsas 32
yeri tutur. 3) Hind fəlsəfəsinin klassik dövrü e.ə. I minilliyin sonlarından başlanır və feodalizmə qədər gəlib çatır.' Qədim Hindistanda fəlsəfə qəbilə etiqadlan və adətlərini qoruyan brəhmənizmə
himnlər idi. Sonralar hər bir veda brəhmən, yəni təsvir (şərh), aranyak (meşə kitabları) yə upanişad (hərfi mənası müəlliminin ayağı yanında oturan deməkdir) forması almışdı. Yalnız yüksək kastanın nümayəndələri brəh- mənlər vedalardaki hikmətin əsl biliciləri və şərhçiləri hesab olunurdu. Lakin qəbilə münasibətlərinin dağılması, qohumluğa əsaslanan əxlaqın böhranı kahinlərin nüfuzunun toxunulmazlığı, onların göstərişlərinin qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməli olduğu haqqında təsəvvürləri sarsıtdı. Bunları şübhə altına alan ilk "yeres- lər" yaranmağa başladı. Onları tərki-dünyalıq təbliğ edən şramanlar (cəhd göstərən deməkdir) adlandırırdılar. Sonuncuların cəndləri təkcə tərki-dünyalıq səciyyəsi daşımırdı. Onlar həm də vedalara, dini qaydalara yenidən baxılmasını təbliğ edirdilər. Eramızdan əvvəl VI-V əsrlərdə Hindistanda brəhmənizmi tənqid edən bir çox cərəyanlar yaranmışdı. Onların bazasında sonralar əsas fəlsəfi sistemlər inkişaf etmişdir. Təxminən VII-VI əsrlərdə yaranan sutralar (zərb-məsəl, aforizmlər) Hindistanda fəlsəfəni ardıcıl və müstəqil surətdə ifadə edən ilk sistemlər olmuşdur. Bu vaxtdan etibarən yeni dövrə qədər Hind fəlsəfəsi faktiki olaraq altı klassik məktəbdə (darşan vedanta, sankya, yoqa, nyaya, vayşeşika və mimansa) təmsil olunmuşdur. Bunlarla yanaşı qeyri-ortodoksal cərəyanlar - çarvakiar və ya lokoyata, caynizm. və buddizm təlimləri də inkişaf etmişdi.^ Çarvakiar fəlsəfəsi (dörd ünsür deməkdir) və ya lokayata (loka dünya deməkdir) qədim Hindistanda ən nüfuzlu materialist təlimlərdən olmuşdur. Bu təlim qeyri-ortodoksal xarakter daşıyırdı (yəni tarixən, ənənə üzrə davam edən təlimin əleyhinə yönəlmişdi). Belə ki, o, ənənəvi mövcud olan brəhmənə (vahid və xassəsi olmayan), atmana (dəyişməz, yüksək şüur), sansara (həyatın dövr etməsini iddia edən baxış), kannaya (upanişadlarda axirət dünyada günaha görə verilən cəza qanunu) qarşı çıxış edirdi. Bu təlimin tərəfdarları göstərirdilər ki, bütün mövcudatlar dörd elementdən (torpaq, su, atəş (od) və hava) yaranan materiyadan ibarətdir. Onların idrak təlimi dünyanın hissi qavranılmasına əsaslanırdı (yalnız bilavasitə qavranılan şeylər həqiqidir). Başqa dünya yoxdur, dinə və axirət dünyasına inanmaq ağlın azlığı, zəiflik və etinasızlıq göstəricisidir. Çarvak- ların etik konsepsiyası gedonizm (həzzalma) təbliğ edirdi. Onların fikrincə həyatın mənasinı var-dövlət və həzz almaq təşkil edir. Çarvaklarm devizi beləydi; bu həyatda yemək, içmək və keyf çəkmək lazımdır, çünki ölümdən qaçmaq mümkün deyildir, o onsuz da hamı üçün gələcəkdir.^ Qədim Hindistanda digər nüfuzlu qeyri-ortodoksal təlim caynizm olmuşdur. Onun banisi Mahavir Vardhaman (e.ə.VI əsr) həm də Cin (qalib deməkdir)
33
Yüklə 4,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|